Historia

Bitwa pod Prostkami i Tatarzy, którzy plądrowali Prusy

Ostatnia aktualizacja: 08.10.2023 05:38
Zwycięstwo nad wojskami szwedzkimi i brandenburskimi było całkowite, ale następstwem starcia był nie tylko sukces militarny. Po rozgromieniu przeciwnika sprzymierzone z wojskami litewskimi zagony tatarskie zaczęły niebagatelną grabież.
Hetman Wincenty Korwin Gosiewski. Dziewiętnastowieczna litografia Jana Konstantego Żupańskiego.
Hetman Wincenty Korwin Gosiewski. Dziewiętnastowieczna litografia Jana Konstantego Żupańskiego. Foto: Polona.pl/dp

367 lat temu, 8 października 1656 roku, wojska hetmana litewskiego Wincentego Gosiewskiego rozgromiły siły szwedzkie i sprzymierzone z nimi wojska Brandenburgii pod Prostkami.

Wojenny lis

Hetman Gosiewski to jedna z najmniej docenianych postaci doby potopu. Początkowo był protegowanym Radziwiłłów, dziedzicząc nawet buławę hetmana polnego litewskiego po Januszu Radziwille, który "awansował" na hetmana wielkiego. Musiał być człowiekiem nieprzeciętnego sprytu i zmysłu politycznego, był bowiem w stanie nawet najbardziej niesprzyjające sytuacje obrócić na własną – i Rzeczpospolitej – korzyść.

Choć Gosiewski złożył w Kiejdanach podpis pod aktem uznania króla szwedzkiego Karola X Gustawa, to wkrótce zaczął na własną rękę działać przeciwko inicjatorowi układu i zarazem swojemu dotychczasowemu patronowi, księciu Januszowi. Radziwiłł uwięził go i przewiózł do Królewca. Tam Gosiewski, jako jeniec, sugerował szwedzkiemu królowi atak na Moskwę, a co ważniejsze, uzyskał od niego potwierdzenie takich zamiarów na piśmie. Hetman zdołał zbiec z niewoli z ważnym dokumentem i upublicznić jego treść, co wpłynęło na postawę cara w tamtym czasie. Uwolniony Gosiewski wyruszył na Litwę, gdzie własnym kosztem zorganizował i wystawił pokaźną armię.

Radziwiłł 663.jpg
Janusz Radziwiłł - zdrada, czy ratowanie czego się dało?

Obok sił Stefana Czarnieckiego, który wyruszył do Wielkopolski, to właśnie wojska Gosiewskiego stanowiły drugie koło zamachowe działań polsko-litewskich w drugiej połowie 1656 roku. Hetman litewski został wysłany do Prus, przeciwko siłom Szwedów i wspierających ich Brandenburczyków. Chodziło o związanie walką sił brandenburskich, które mogły zagrozić głównemu natarciu sił polsko-litewskich w kierunku Gdańska.

Drugim celem wyprawy była grabież terenów Prus Książęcych, która miała zmusić elektora brandenburskiego do odstąpienia od Szwedów – o tym, jak niebezpieczny był dla Rzeczpospolitej ten sojusz, Polacy przekonali się w lipcu 1656 roku, kiedy wojska pruskie walnie przyczyniły się do szwedzkiego zwycięstwa pod Warszawą.

Rozgromienie Szwedów i Brandenburczyków

- Litewskie wojska, idące od zachodu, zastały nieprzyjaciela pod Prostkami, po drugiej stronie rzeki Ełk. Zdając sobie sprawę, że forsowanie rzeki pod okiem nieprzyjaciela byłoby niebezpieczne, wojska Gosiewskiego udały odwrót i przez to skłoniły nieprzyjaciela do przejścia przez rzekę mostem, by następnie rozgromić przeciwnika. W bitwie tej wzięto do niewoli Bogusława Radziwiłła, którego przejął pod swoją opiekę, niezbyt zresztą surową, jego krewniak, Michał Radziwiłł – opisywał prof. Władysław Czapliński w gawędzie z cyklu "Glosa do »Trylogii«".


Posłuchaj
08:52 glosa do trylogii - potop___pr iii 37656_tr_1-3_12792186f583673a[00].mp3 Od bitwy pod Prostkami, po Posłowie utworu - historyczne wydarzenia, które stoją za fikcją literacką Sienkiewicza. Gawęda prof. Władysława Czaplińskiego z cyklu "Glosa do Trylogii". (PR, 21.09.1972)

 

Pojmanie litewskiego magnata nie było jedynym sukcesem Gosiewskiego pod Prostkami. Armia szwedzko-brandenburska poszła w rozsypkę, zdobyto kilkanaście dział, wzięto ponad 1000 jeńców, wśród nich wszyscy oficerowie z młodszym bratem dowodzącego siłami przeciwnika Waldeckiem, włącznie.

Warszawa 1200 Polona.jpg
Szwedzi (już nie) w Warszawie

Wielkie plądrowanie

Sama bitwa nie była tak przerażająca, jak to, co wydarzyło się po niej. Dla realizacji drugiego celu wyprawy, czyli łupienia Prus, do sił Gosiewskiego dołączone zostały sprzymierzone z Rzeczpospolitą zagony tatarskie (Henryk Sienkiewicz w "Potopie" uczynił Andrzeja Kmicica ich dowódcą właśnie podczas tej wyprawy). Po bitwie Tatarzy rozpoczęli grabież Prus. Spustoszyli ziemie aż po linie jezior mazurskich, spalili Ełk i wzięli w jasyr 15 tys. miejscowych.

- Zniszczono ok. 250 osad wiejskich i 10 miast. Panika opanowała wówczas całe Prusy – wskazywał prof. Władysław Czapliński. 

Strategiczna klęska

To właśnie tutaj zaczął się problem Gosiewskiego. Hetman stracił bowiem kontrolę nad tatarskimi posiłkami. Objuczeni zdobyczą i jeńcami poddani chana nie byli zainteresowani dalszą walką. Pod pretekstem odebrania im pojmanego Radziwiłła, postanowili wrócić na Krym.

Henryk Sienkiewicz - zobacz serwis specjalny

Gosiewski tuż po bitwie słał listy do elektora, wzywające do zerwania sojuszu ze Szwedami. Nie zdołał jednak przekonać Fryderyka Wilhelma do zmiany frontu. Zamiast tego Prusacy wzięli się do reorganizacji armii i już pod koniec października pobili osłabione odejściem Tatarów siły Gosiewskiego pod Filipowem. Plan przywrócenia zwierzchności Rzeczpospolitej nad zdradzieckimi Prusami upadł. Już rok później, na mocy traktatów welawsko-bydgoskich, Prusy uniezależniły się na dobre od państwa polsko-litewskiego.

bm

Czytaj także

Bitwa pod Kircholmem. Miażdżąca moc husarii

Ostatnia aktualizacja: 27.09.2023 05:47
Ponad trzykrotna przewaga liczebna Szwedów na nic się nie zdała, gdy przyszło im zmierzyć się z połączeniem talentu dowódczego Jana Karola Chodkiewicza z potęgą pancernego natarcia husarii.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Karol Stanisław Radziwiłł zwany "Panie Kochanku"

Ostatnia aktualizacja: 21.11.2023 05:35
Jego życie było jedną wielką eksplozją wszystkiego, co w sarmatyzmie złe: warcholstwa, samowoli, prywaty i rozpasania. Paradoksalnie do dziś pozostaje jednym z najpopularniejszych magnatów w historii.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Śluby lwowskie. Przymierze w mieście trzech katedr

Ostatnia aktualizacja: 02.04.2016 18:45
- Badacze mówią, że głównym autorem tekstu jest prymas Andrzej Leszczyński, ale król dopisał jedną rzecz, która wyróżnia polski akt spośród wszystkich ówczesnych. To wątek społeczny - mówi dr Wincenty Łaszewski.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Kapitulacja pod Ujściem. Potop szwedzki zaczął się od sromotnej klęski Polaków

Ostatnia aktualizacja: 25.07.2023 05:50
Kapitulacja wielkopolskiego pospolitego ruszenia pod Ujściem przed armią króla Karola X Gustawa 368 lat temu otworzyła Szwedom drogę do serca Polski. Wydarzenia nad Notecią ukazały anachroniczny charakter armii Rzeczpospolitej wobec nowego modelu prowadzenia wojen.
rozwiń zwiń
Czytaj także

"Potop". Ulubiona rola Olbrychskiego

Ostatnia aktualizacja: 02.09.2023 05:38
49 lat temu, 2 września 1974 roku odbyła się premiera filmu "Potop" w reżyserii Jerzego Hoffmana. Obraz obejrzało 27 milionów widzów, a rola Kmicica, do dziś należy do ulubionych osiągnięć Daniela Olbrychskiego.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Unia hadziacka i marzenia o stworzeniu Rzeczpospolitej Trojga Narodów

Ostatnia aktualizacja: 16.09.2023 05:40
16 września 1658 zostało zawarte porozumienie pomiędzy Rzeczpospolitą Obojga Narodów a hetmanem kozackim Iwanem Wyhowski zakładało powołanie do życia nowego państwa składającego się z Korony, Wielkiego Księstwa Litewskiego i kozackiego Księstwa Ruskiego. Planów tych nigdy nie udało się jednak zrealizować.
rozwiń zwiń