Elżbieta I Romanowa. Pucz, intryga i rosyjska korona

6 grudnia 1741 roku władzę w Rosji przejęła Elżbieta Piotrowna Romanowa. I chociaż tron zdobyła za pomocą zamachu stanu, szybko zyskała akceptację i miłość poddanych. Władczyni, kontynuującej politykę swojego ojca Piotra I Wielkiego, udało się bowiem wprowadzić w państwie wiele reform, które usprawniły między innymi system sądowniczy, handel oraz przemysł. 

Portret carycy Elżbiety I.

Foto: Wikimedia commons/Domena publiczna

Uzurpatorzy i prawowici władcy

Aby zrozumieć drogę Elżbiety Piotrownej do władzy, należy się cofnąć do lat 20. XVIII wieku. W 1725 roku - po śmierci Piotra I Wielkiego - najważniejszą osobą w państwie stała się jego żona Katarzyna I. Caryca utrzymała się jednak na tronie zaledwie przez dwa lata. Zgodnie z jej testamentem kolejnym władzą Imperium został wnuk Piotra Wielkiego z pierwszego małżeństwa Piotr Aleksiejewicz (Piotr II Romanow). W 1730 roku car zmarł jednak bezpotomnie w wieku zaledwie piętnastu lat. Po jego śmierci w kraju rozgorzały dyskusje o sukcesji tronu.

Wyborem nowego panującego zajęła się wówczas Najwyższa Tajna Rada. Jeden z jej członków - Aleksy Grigorjewicz Dołgoruki - idąc za radą metropolity Teofana Prokopowicza wysunął kandydaturę Elżbiety. Propozycja ta szybko jednak została zawetowana przez pozostałych - przeciwko kobiecie przemówiło jej pochodzenie (mimo że Elżbieta była córką cara Piotra I Wielkiego i Katarzyny I, przyszła na świat w 1709 roku, czyli trzy lata przed ślubem swoich rodziców). Ostatecznie nową władczynią została jej kuzynka Anna Iwanowna.

Piotr I Wielki – brutalny despota i reformator Rosji

Caryca zasiadała na tronie do 1740 roku. Następnie - zgodnie z wolą władczyni - rosyjską koronę przejął Iwan Antonowicz (prawnuk po kądzieli cara Iwana V Romanowa), stając się w ten sposób Iwanem VI Romanowem. Ponieważ nowy car był nieletni – w momencie koronacji był niemowlakiem – w jego imieniu władzę sprawowali regenci. Pierwszym z nich był Ernest Jan Biron – faworyt i doradca polityczny Anny Iwanownej. Jego dominacja w państwie nie trwała jednak długo. Już po kilku tygodniach został aresztowany przez swoich przeciwników politycznych i zesłany na Syberię. Następnie rolę regentki zaczęła pełnić matka młodego władcy Anna Leopoldówna, jedna z głównych inicjatorek zamachu antybironowskiego.

Tymczasem tej walce o wpływy w państwie bacznie przyglądała się Elżbieta Piotrowna, która sama marzyła o carskiej koronie i była gotowa poświęcić wiele, aby ją uzyskać. Przewrót przeprowadzony przez Annę Leopoldównę był dla niej dowodem na to, jak łatwo jest zdobyć władzę, gdy ma się do pomocy zaufanych ludzi. A tak się składało, że Elżbieta - córka uwielbianego w Rosji cara Piotra I Wielkiego - cieszyła się wielkim poparciem środowiska wojskowego, które uważało ją za prawowitą dziedziczkę tronu. Ponadto mogła liczyć na poparcie licznych stronnictw funkcjonujących na dworze - m.in. proszwedzkiego, które miało nadzieję, że wraz z obaleniem Anny zakończy się prowadzona od 1741 roku wojna rosyjsko-szwedzka.

Na rosyjskim tronie

W nocy 6 grudnia (25 listopada według obowiązującego w Rosji kalendarza juliańskiego) wspierająca Elżbietę kompania gwardzistów ruszyła w stronę Pałacu Zimowego, gdzie przebywała regentka wraz z młodym carem. Wkrótce potem Iwan VI, jego matka i najważniejsi przedstawiciele ich stronnictwa zostali aresztowani. O godzinie siódmej rano zamach dobiegł końca, a nową władczynią stała się Elżbieta. 

Regentkę, jej męża i syna caryca zesłała na wygnanie do miejscowości Chołmogory, znajdującej się niedaleko Archangielska. W tamtejszym pałacu biskupim rodzina mieszkała przez kolejne kilka lat. Anna Leopoldówna zmarła w 1746 roku podczas porodu, nastoletni Iwan natomiast został w 1756 roku zabrany spod opieki ojca i wywieziony do twierdzy szlisselburskiej, położonej na Wyspie Orzechowej u wypływu rzeki Newa do jeziora Ładoga. Zginął w 1764 roku z rąk strażników więziennych działających na polecenie nowej carycy Katarzyny II.

Zobacz także: Katarzyna II – demon zła, natchnienie filozofów

Koronacja Elżbiety odbyła się w kwietniu 1742 roku w Moskwie. Córka Piotra I Wielkiego sprawowała najwyższą władzę w państwie przez ponad dwadzieścia lat. W tym czasie znacząco zmodernizowała Imperium Rosyjskie. Przede wszystkim dzięki jej propozycjom udało się usprawnić handel i przemysł - zniesiono na przykład do tej pory istniejące, a niekorzystne cła wewnętrzne. Elżbieta zreformowała także sądownictwo, roztaczając m.in. prokuratorski nadzór nad sądami, a także zlikwidowała karę śmierci. 

Władczyni zintensyfikowała ściąganie podatków, rozszerzyła przywileje dworian (średniej szlachty rosyjskiej) oraz zajmowała się działalnością filantropijną - zakładała przytułki, publiczne szpitale i domy opieki nad inwalidami. Założyła również Imperatorski Uniwersytet Moskiewski. Częściowo udało jej się też zrealizować plan podboju terenów na Dalekim Wschodzie - do Rosji przyłączono wówczas ziemie Kazachstanu, znajdujące się w pobliżu granicy chińskiej. Co ciekawe, to właśnie z jej inicjatywy zorganizowano Wielką Ekspedycję Północną, która odkryła Alaskę. 

jb

Podczas pracy korzystałam z książki Andrzej Andrusiewicza "Romanowowie. Imperium i familia" (Wydawnictwo Literackie, 2014).