Historia

50 lat temu zmarł Melchior Wańkowicz. Klasyk polskiego reportażu

Ostatnia aktualizacja: 10.09.2024 06:00
– Literatura polska jest oddana na pastwę aparatu urzędniczego i przy tym systemie można z całą pewnością stwierdzić, że nic twórczego, nic oryginalnego, nic nowatorskiego nie może się w niej narodzić. Stoimy wobec przerażającego faktu wyjaławiania kultury – ostrzegał Melchior Wańkowicz.
Melchior Wańkowicz po bitwie o Monte Cassino, 1944 r.
Melchior Wańkowicz po bitwie o Monte Cassino, 1944 r.Foto: NAC

Był mistrzem szlacheckiej gawędy, klasykiem reportażu oraz autorem takich książek jak chociażby "Na tropach Smętka", "Bitwa o Monte Cassino", "Hubalczycy" i "Ziele na kraterze". Melchior Wańkowicz zmarł 10 września 1974 roku. 


Posłuchaj
13:35 Melchior Wańkowicz_odc.1.mp3 "Moja droga do Polski" - refleksje po wizycie w Polsce w roku 1956. (PR, 11.09.1956)

 

Posłuchaj
13:43 Melchior Wańkowicz_odc.2.mp3 Gawęda Melchiora Wańkowicza o polskich kompleksach i dziwactwach, refleksje po pierwszej wizycie w Polsce w roku 1956, jeszcze przed powrotem z emigracji. (PR, 1959)

 

Życie przed literaturą

Urodził się 10 stycznia 1892 roku w Kałużycach, nieopodal Mińska. Uczęszczał do gimnazjum w Warszawie. Do 1905 roku uczył się w języku rosyjskim, dopiero po rewolucji i strajku szkolnym zaborca dopuścił możliwość nauczania w języku polskim. W młodości działał w konspiracyjnych organizacjach.

– Sześć razy siedziałem w karcerze za rozmowę po polsku na przerwach – wspominał Wańkowicz na antenie Polskiego Radia w 1972 roku.

Posłuchaj
13:44 Melchior Wańkowicz_odc.3.mp3 Melchior Wańkowicz opowiada o kolejnych etapach pracy pisarskiej. (PR, 10.06.1959)

 

Posłuchaj wspomnień Melchiora Wańkowicza w archiwalnych audycjach Polskiego Radia.

Po wybuchu I wojny światowej został zwolniony z rosyjskiego wojska na podstawie sfałszowanego świadectwa zdrowia. Zajmował się pomocą Polakom przebywającym w Rosji, a w 1917 roku wstąpił do I Korpusu Polskiego gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego.

W 1920 roku walczył w wojnie z bolszewikami i za zasługi w walce został odznaczony Krzyżem Walecznych.

W latach 20. założył Towarzystwo Wydawnicze "Rój", które było jednym z najprężniej działających wydawnictwa w dwudziestoleciu międzywojennym

Działalność reporterska

Pierwsze reportaże opublikował w okresie międzywojennym. W 1926 roku wydał zbiór "W kościołach Meksyku", które powstał na podstawie trzymiesięcznej podróży po Meksyku. Wydał również tom wspomnień z młodości zatytułowany "Szczenięce lata".


Posłuchaj
14:23 Melchior Wańkowicz_odc.4.mp3 Melchiora Wańkowicza opowieść o różnych spotkaniach z czytelnikami w Ameryce i w Polsce. (PR, 30.04.1959)

 


Posłuchaj
13:51 Melchior Wańkowicz_odc.5.mp3 Melchior Wańkowicz podsumowuje własne życie i twórczość - nagranie z perspektywy 82 lat. (PR, 1972)

 

W 1936 roku wydał swój najważniejszy reportaż napisany podczas dwudziestolecia międzywojennego: "Na tropach Smętka". Był zapisem podróży po Mazurach, którą odbył latem poprzedniego roku. Wańkowicz opisał w nim trudny los polskiej ludności w Prusach Wschodnich.

Tuż przed wybuchem II wojny światowej wydał "Sztafetę", która dokumentowała sukcesy niepodległej II Rzeczpospolitej na przykładzie inwestycji w Centralnym Okręgu Przemysłowym.

Był mistrzem opowieści reportażowej, łączącej relację o faktach z fikcją literacką i gawędą. Stworzył także znane do dziś slogany reklamowe: "Cukier krzepi" i "LOT-em bliżej".

W czasie II wojny światowej został korespondentem wojennym przy II Korpusie Polskim gen. Władysława Andersa. Dwa tygodnie bitwy pod Monte Cassino spędził na pierwszej linii frontu, chcąc osobiście uczestniczyć w przeżyciach walczących żołnierzy. Wydarzenia z maja 1944 roku opisał w swojej najbardziej znanej książce "Bitwa o Monte Cassino".

Zobacz więcej na stronie https://montecassino.polskieradio.pl/

Zaraz po wojnie nie wrócił do Polski. Mieszkał w 17 krajach. Podróżował po Stanach Zjednoczonych, Meksyku i Kanadzie. Z emigracji wrócił dopiero po 20 latach, w 1958 roku. Na pierwszy odczyt pisarza w Sali Kongresowej w Warszawie zabrakło biletów.


Posłuchaj
31:08 Patron dziennikarstwa - aud. Ewy Haine.mp3 "Melchior Wańkowicz, patron dziennikarstwa" - audycja Ewy Heine z cyklu z gościnnym udziałem pisarki Joanny Siedleckiej oraz dr. Macieja Kledzika – rektor Wyższej Szkoły Dziennikarstwa im. Wańkowicza oraz studentki tej uczelni – Katarzyny Krzemińskiej. (PR, 8.01.2009)

 

W Polsce Ludowej

W 1964 roku Wańkowicz podpisał "List 34", adresowany do ówczesnych władz PRL i zawierający protest przeciwko polityce kulturalnej państwa. Po tym zdarzeniu władze rozpoczęły nagonkę na pisarza. Oskarżono go o to, że przekazuje za granicę materiały godzące w Polskę i współpracuje z Radiem Wolna Europa.

– Aresztowanie Melchiora Wańkowicza miało zdyscyplinować pisarzy. Bo jeśli się aresztowało i przetrzymywało w więzieniu pisarza o takim nazwisku, w takim wieku, no to właściwie można powiedzieć, że wszyscy, którzy podjęliby działania podobne, powinni liczyć się z identycznymi reakcjami – mówił historyk prof. Rafał Habielski.

Aresztowanie i proces

W procesie przeciwko pisarzowi zeznawał Kazimierz Koźniewski, niegdyś narzeczony córki Wańkowicza, wieloletni przyjaciel domu i, jak się okazało, współpracownik UB. Pisarz przebywał w areszcie do finału rozprawy (pięć tygodni), która zakończyła się 10 listopada 1964 wyrokiem trzech lat więzienia. Na mocy amnestii kara została zmniejszona o połowę, ale w praktyce, ze względu na wiek i stan zdrowia, Wańkowicz został zwolniony do domu tuż po procesie.

– Nie bardzo było wiadomo, jaki miał być skutek tego procesu, o co właściwie chodziło – mówi prof. Habielski. – To znaczy czy władze rzeczywiście chcą posadzić 73-letniego pisarza do więzienia, zaordynować karę i ją wyegzekwować, czy to ma być ostrzeżenie dla innych młodszych pisarzy, niemających tyle odwagi co Wańkowicz?


Posłuchaj
16:06 proces melchiora wańkowicza.mp3 Z prof. Rafałem Habielskim - o procesie Melchiora Wańkowicza, jego postawie i oskarżeniach PRL - rozmawiała w Dwójce Joanna Szwedowska. (PR, 3.01.2012)

 

Przeciwko akcji UB protestowało wiele osób w kraju i za granicą. Sam pisarz przyjął wyrok, o czym poinformował nawet I sekretarza PZPR Władysława Gomułkę, z którym spotkał się 8 stycznia 1965. Wobec reakcji społeczeństwa władze odstąpiły od wykonania kary, jednak pełna rehabilitacja nastąpiła dużo później. Dopiero w 1990 roku Sąd Najwyższy uchylił wyrok i pośmiertnie uniewinnił pisarza.

Jesień życia

Po śmierci Wańkowicza władze komunistyczne zaproponowały jego córce – Marcie Erdman pochowanie ojca na koszt państwa. Ta jednak odmówiła, zgodnie z wolą pisarza, który przed śmiercią powiedział: "Nie życzę sobie, by oni fotografowali się nad moją trumną". Pisarz został pochowany na Powązkach.

Melchior Wańkowicz w latach 60. często gościł w Polskim Radiu. Prezentował swoje wspomnienia, felietony, udzielał wywiadów. Kresy, lata międzywojenne, praca korespondenta wojennego, wspomnienia z podróży po Meksyku, Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, opowieści o Indianach, aligatorach i zupie żółwiowej, felietony o Polsce i Polakach – to wszystko pozostało w archiwach Polskiego Radia.

mk/sa/im

Czytaj także

Gwidon Borucki. On pierwszy zaśpiewał "Czerwone maki na Monte Cassino"

Ostatnia aktualizacja: 02.09.2024 05:50
- Płacz był okropny, jak to śpiewałem, bo słuchali tego żołnierze, którzy przeżyli. To jest dla mnie do dzisiaj niezmiernie wzruszające - wspominał Gwidon Borucki w 1982 roku. 2 września przypada 112. rocznica urodzin artysty.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Alfred Schütz. Autor melodii "Czerwonych maków na Monte Cassino"

Ostatnia aktualizacja: 02.07.2024 05:55
- Generał Anders jeszcze w Kairze prosił mnie o pieśń dla polskiego wojska (...) Odpowiedziałem, że taka pieśń powstanie, ale potrzebna jest ku temu atmosfera - wspominał Alfred Schütz, kompozytor muzyki do najsłynniejszej pieśni Polski walczącej w II wojnie światowej.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Klasztor na Monte Cassino. 1500 lat jednego z centrów duchowych Europy

Ostatnia aktualizacja: 18.05.2024 05:52
Miejsce, które kojarzy się przede wszystkim z jedną z przełomowych batalii II wojny światowej, było znane w Europie od stuleci. Na Monte Cassino powstał pierwszy i najpotężniejszy klasztor Włoch, którego wpływ zaznaczał się w całej Europie. 
rozwiń zwiń
Czytaj także

"Czerwone maki". Co jest prawdą, a co fikcją w filmie o bitwie o Monte Cassino

Ostatnia aktualizacja: 14.08.2024 05:45
W filmie "Czerwone maki" scenarzysta i reżyser Krzysztof Łukaszewicz mierzy się z jednym z najważniejszych współczesnych polskich mitów. Bitwa o Monte Cassino, bohaterska, ale też krwawa i tragiczna, jeśli spojrzymy na kontekst losów Polski w II wojnie światowej, zdaje się być dla twórcy pretekstem do snucia opowieści - tak przerażająco aktualnej – o postawach wobec dramatu wojny. Ale co jest prawdą, a co fikcją w filmie "Czerwone maki"?
rozwiń zwiń
Czytaj także

Wojna w eterze pod Monte Cassino. Niemiecka polskojęzyczna radiostacja "Wanda"

Ostatnia aktualizacja: 18.05.2024 12:00
Gdy polscy żołnierze z 2 Korpusu przygotowywali się do wzięcia udziału w bitwie o Monte Cassino, w najkrwawszej bitwie zachodniego teatru działań podczas II wojny światowej, musieli stawić czoła nie tylko przeciwnikowi ukrytemu w trudno dostępnym górskim terenie, ale też demoralizującej propagandzie, którą do uszu sączył im w języku polskim ciepły głos "Wandy" - spikerki polskojęzycznej stacji radiowej "Gwiazda Południa" utworzonej przez Niemców. 
rozwiń zwiń