Biblioteka Narodowa w Warszawie - skarbnica książek i wydawnictw XX i XXI wieków

95 lat temu, 1 marca 1928 roku, weszło w życie rozporządzenie prezydenta Rzeczypospolitej Ignacego Mościckiego, z dnia 24 lutego, o utworzeniu Biblioteki Narodowej w Warszawie.

Dział inkunabułów w magazynie Biblioteki Narodowej na Rakowieckiej w Warszawie. 1931 rok

Foto: Polona.pl

Na wzór innych krajów

Co ciekawe, powstała ona w nawiązaniu do tradycji Biblioteki Załuskich z XVIII w. i przejęła część ocalałych zbiorów tamtej książnicy. Biblioteka dość długo organizowała się w nowych gmachach i równie długo budowała swoje struktury organizacyjne. Wypracowywano też, na podstawie wzorów tego typu bibliotek w innych krajach, zasady działania i gromadzenia tzw. zbioru obowiązkowego. Dlatego też pierwszym dyrektorem był od 1934 historyk literatury, bibliotekarz i bibliofil Stefan Demby, a jego następcą, od lipca 1937, historyk literatury i profesor Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, Stefan Vrtel-Wierczyński.

Trzeba dodać, że gromadzi ona wszystkie wydawnictwa publikowane na terenie Polski, które każdy organ wydawniczy jest zobowiązany przesyłać w dwu egzemplarzach. Dla porządku należy dodać, że jeszcze tylko jedna biblioteka ma prawo do dwu egzemplarzy obowiązkowych i jest to Biblioteka Jagiellońska. W swojej kompetencji Biblioteka Narodowa ma również punktową działalność wydawniczą - są to jednak głównie periodyki, opracowania i roczniki biblioteczne.

Tradycja Biblioteki Załuskich

Obecnie główna siedziba Biblioteki Narodowej znajduje się w Warszawie przy al. Niepodległości 213 na Polu Mokotowskim. Co ciekawe, do niedawna, do 2019 roku, Zakład Starych Druków i Zarząd Rękopisów mieścił się w Pałacu Krasińskich przy placu Krasińskich 3/5. Teraz jednak został przeniesiony do siedziby głównej, bo w Pałacu prowadzone są prace modernizacyjne.

Warto też zwrócić uwagę na historię przed powstaniem Biblioteki, choćby ze względu na fakt jak wielkie znaczenie mają książki wydawnictwa w języku ojczystym. Wiedzieli o tym biskupi, bracia Józef Andrzej i Andrzej Stanisław Załuscy, kiedy zakładali swoją Bibliotekę Załuskich, zwaną także później Biblioteką Publiczną Rzeczypospolitej. Akt założycielski nastąpił 2 stycznia 1732 roku. Była to pierwsza tak duża biblioteka w Polsce i w XVIII wieku jedna z największych bibliotek na świecie. Dzięki mądrości rodziny Załuskich na przestrzeni wieków – ich zamiłowaniu do zbierania ksiąg i pamiątek kultury – można było zebrać pokaźny księgozbiór wzbogacony o rękopisy, ryciny i oleje. Nie tylko oni dołożyli swoją cegiełkę do zasobów i wartości tej pierwszej biblioteki. Skupiono tam też zbiory takich rodów jak: Sobieskich, Żółkiewskich, spuścizna po królach Zygmuncie Auguście i Stefanie Batorym, zbiory listów Chodkiewiczów, Sapiehów czy teki Naruszewicza.

Później, zgodnie z uchwałą sejmową, w 1780 roku, biblioteka ta przemianowana został na Bibliotekę Narodową i tak już pozostało po dziś dzień. Miała ona też prawo otrzymywania obowiązkowego egzemplarza każdej książki wydrukowanej w państwie polskim (teraz taki obowiązek mówi o dwu egzemplarzach).

Biblioteka Ordynacji Zamojskiej w 1945 roku - fragment elewacji gmachu. Fot. NAC

Zbiory braci Załuskich

W pierwszych latach działania biblioteka skupiała wokół siebie najświatlejszych obywateli Rzeczypospolitej. Wynikało to choćby z faktu, że wykształcenie wymagane do czytania książek było drogie i niezbyt powszechne, a wykształcenie potrzebne do zrozumienia naukowych ksiąg i tych w obcych językach, było niezwykle rzadkie. W zbiorach biblioteki przeważały dokumenty w językach niemieckim, francuskim i włoskim. Tych w języku polskim było znacznie mniej, co wynikało między innymi z bardzo dużych kosztów druku i z proweniencji dokumentów wytworzonych w Polsce.

Plany otwarcia dostępu publicznego do połączonych zbiorów braci Załuskich zostały ogłoszone w 1732 roku w dokumencie "Programma Literarium" przez Józefa Andrzeja Załuskiego. Druk ten zawierał pierwszy w Polsce program rozwoju humanistyki, widzący w gromadzeniu dziedzictwa piśmienniczego możliwość stworzenia systemu informacji o kulturze i państwie. Pierwsze zbiory udostępniane były nielicznym i "na wynos". Jednakże zdarzały się przypadki zaginięć dzieł wypożyczonych, co skłoniło opiekunów Biblioteki do udostępniania księgozbiorów na miejscu.

Otwarcie biblioteki dla publiczności nastąpiło dopiero 8 sierpnia 1747 roku. Całość zbiorów umiejscowiona została w Pałacu Daniłowiczowskim, popularnie zwanym później "Domem pod Królami" - z uwagi na popiersia królów zdobiące sale biblioteczne, a później fasadę budowli. Zbiory biblioteki, jak na tamte czasy, były ogromne i liczyły prawie 400 tysięcy tomów, ponad 20 tysięcy manuskryptów i prawie 40 tysięcy rycin i innych zabytków muzealnych.

Niestety po upadku Insurekcji Kościuszkowskiej zostały zrabowane przez Rosjan i na rozkaz carycy Katarzyny II wywiezione do Petersburga (grudzień 1794 – styczeń 1795). Jak można się było spodziewać bo zaborczym najeźdźcy, do celu dotarła jedynie nieco ponad połowa zrabowanych zbiorów – reszta znikała po drodze, w trakcie transportu. Zasoby, które dotarły do celu stały się zrębem Carskiej Biblioteki Publicznej, przekształconej później w Rosyjską Bibliotekę Narodową.

Czas II RP i straty wojenne

Dopiero okres po I wojnie światowej i po zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej, na mocy traktatu ryskiego, strona rosyjska zobowiązała się do zwrócenia zagrabionych w czasie rozbiorów dzieł sztuki i zabytków kultury. Niestety bolszewicy w swej naturze niechętnie wyzbywali się czegokolwiek, co stanowiło większą wartość i do Polski wróciło niewiele dzieł sztuki, tudzież do biblioteki niewielka część zagrabionego księgozbioru. Los jednak nie oszczędzał naszej biblioteki narodowej – wiele z odzyskanych ksiąg zostało spalonych przez kolejnego najeźdźcę – wojska niemieckie – w 1944 roku.

Biblioteka nie pierwszy raz podnosiła się z popiołów. Po II wojnie światowej też rozumiano jej potrzebę i konieczność gromadzenia księgozbiorów, tych obecnych i tych historycznych. Jak wiadomo, książki mają swoją ogromną wartość – zachowują tożsamość narodową, pozwalają się uczyć, rozwijać umysły... są skarbem wytworzonym przez przeszłe pokolenia. Obyśmy nigdy o tym nie zapomnieli.

PP