Dzień, w którym urodził się Adam Mickiewicz

W grudniu 1798 roku chwyciły ponoć siarczyste mrozy. Czy w takich warunkach państwo Mickiewiczowie wybrali się z Nowogródka do folwarku Zaosie, by spędzić święta Bożego Narodzenia u krewnych? W Wigilię tego roku przyszedł na świat ich drugi syn, Adam, który miał stać się największym polskim poetą. Jednak czy na pewno narodziny przypadły 24 grudnia?  

Adam Mickiewicz, pocztówka z lat 30. XX w.

Foto: Polona

"Dziś dla nas, w świecie nieproszonych gości,
W całej przeszłości i w całej przyszłości
Jedna już tylko jest kraina taka,
W której jest trochę szczęścia dla Polaka,
Kraj lat dziecinnych!"

- pisał w "Epilogu" "Pana Tadeusza" trzydziestoparoletni Adam Mickiewicz, wspominając w dalekiej Francji swoje domowe strony. A były to ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego, współtworzące Rzeczpospolitą Obojga Narodów. Dokładniej zaś: leżące na północno-wschodnich krańcach I RP województwo nowogródzkie (dziś w granicach Białorusi).

W czasie, kiedy urodził się Adam Mickiewicz, I RP jednak już nie istniała. Trzeci rozbiór Polski (1795) przypieczętował tragiczny los wielkiego państwa, wykreślonego przez Prusy, Austrię i Rosję z politycznej mapy Europy. Ziemie nowogródzkie weszły w skład Imperium Rosyjskiego – stały się częścią istniejącej od 1797 roku guberni litewskiej (wileńskiej).

To karty z wielkiej historii. Na stronicach tej małej również wiele się działo. Choćby to, że zimą 1798 roku pewni młodzi małżonkowie z Nowogródka spodziewali się drugiego dziecka.

Fragm. mapy I Rzeczpospolitej, 1772 r. Fot. Polona

Książę Adam?

Mickiewiczowie byli szlacheckiego pochodzenia, choć należeli do szlachty zubożałej i zagrodowej, nieposiadającej wielkich ziem i poddanych chłopów. Istnieją nawet hipotezy, że ród ten miał jakieś książęce korzenie. Dla niektórych badaczy "Miczkiewici" – nazwisko związane z książęcym rodem z Litwy – mogło określać przodków autora "Pana Tadeusza". Zresztą, w "Księdze IV" polskiej epopei narodowej pojawia się nawet, jako pomniejszy bohater, przedstawiciel Mickiewiczów, który twierdzi, że ma "herb książęcy". Nie tyle jest jednak dowód w sprawie, ile świadectwo, że poeta znał rodzinne legendy i, być może, chciał je uprawomocnić.

Adam Mickiewicz znał z pewnością również inne, już nielegendarne, opowieści o swoim rodzie.

Posłuchaj

14:40 Mickiewicz.mp3 Nowe fakty z życia Adama Mickiewicza. Z prof. Janem Zielińskim rozmawia Katarzyna Hagmajer-Kwiatek (PR, 24.12.2018)

 

Mickiewiczów było wielu

Krzysztof, prapradziadek wielkiego poety, osiadł w powiecie nowogródzkim na przełomie XVII i XVIII wieku. Tu Mickiewiczowie przez kolejne pokolenia uprawiali swój kawałek ziemi i żyli we względnym spokoju. Względnym, gdyż czasami dochodziło do wydarzeń niecodziennych czy związanych z wielką historią.

I tak Jan, pradziadek Adama Mickiewicza, uczestniczył w konfederacji w obronie Stanisława Leszczyńskiego. Z kolei Jakub, dziadek poety, został konfederatą barskim. Jego syn, Mikołaj, stał się, ponoć jako pierwszy w rodzie, piśmienny, ukończył szkoły, został prawnikiem (był m.in. komornikiem mińskim i adwokatem w nowogródzkich sądach). Miał jednak prawdopodobnie i epizod żołnierski: wziął udział w insurekcji kościuszkowskiej.

W połowie lat 90. XVIII wieku Mikołaj Mickiewicz poślubił Barbarę z Majewskich, córkę ekonoma. W 1796 roku w Nowogródku małżonkowie doczekali się pierwszego syna: Franciszka Bronisława. W grudniu 1798 pani Barbara urodziła drugiego syna. Jak pokazała przyszłość, przyniósł on swojemu nazwisku nieśmiertelne trwanie.

"Co by to była za srogość lub roztrzepanie"

"Adam urodził się w Zaosiu, a to takim składem rzeczy: Zaosie wtenczas należało do stryjów ojca naszego, jeden z nich umarł, a drugi wezwał ojca do zarządu, rodzice więc nasi w 1798 roku w grudniu pojechali do Zaosia i tam 24 grudnia urodził im się Adam" – pisał w 1860 roku w liście Aleksander Mickiewicz, młodszy brat poety.

Zaosie było wówczas małym folwarkiem znajdującym się w posiadaniu Mickiewiczów, a leżącym kilkadziesiąt kilometrów na południe od Nowogródka. Ale czy należy wierzyć rodzinnej tradycji, wedle której Adam urodził się właśnie tu? Wszak grudzień 1798 roku był bardzo mroźny – dane meteorologiczne z tego czasu, z Obserwatorium Warszawskiego, mówią o temperaturach rzędu minus 25 stopni! Co więcej, pierwszy dokument związany z narodzinami Adama – akt chrztu dziecka – został wystawiony 12 lutego 1799 roku już w Nowogródku, bo do tego miasta wrócili Mickiewiczowie z niemowlęciem.

"Zapomniano, że kobieta lada chwila spodziewająca się rozwiązania nie mogła po grudzie lub błocie grudniowem (…) jechać. Gdyby się zaś dopuściła podobnej płochości, jak to każda matka przyświadczy, pomyślmy, co by to była za srogość lub roztrzepanie wśród okrutnych mrozów styczniowych wracać po piekielnej drodze od krewnych z nowonarodzonem, nieochrzczonem niemowlęciem (…), gdy o wiorst parę od Zaosia miano kościół parafialny (…)" – pisał z przejęciem w 1870 roku Wincenty Korotyński w "Dodatku do biografii Adama Mickiewicza".

"Zaosie, miejsce urodzenia Mickiewicza", 1883 r. Fot. Polona

Zatem Zaosie czy jednak Nowogródek? Wśród współczesnych badaczy przeważa ta pierwsza opcja – przemawiają za nią, prócz przywołanego listu Aleksandra Mickiewicza, m.in. również świadectwo (jednak nie z pierwszej ręki) Anieli Uzłowskiej, matki chrzestnej Adama. Ale pewności nie ma i chyba nigdy już nie będzie. Przecież, jak podkreślają zwolennicy "opcji nowogródzkiej", poeta nigdy nie wspominał o Zaosiu jako o miejscu swoich narodzin, a z padających tu i ówdzie jego wypowiedzi na ten temat można zrozumieć, że za "małe miasto urodzenia" uważał Nowogródek.

O Nowogródku pisano również we francuskim akcie zgonu Adama Mickiewicza. Ale już nekrologi w prasie poznańskiej czy cieszyńskiej żegnały poetę urodzonego w Zaosiu.

Wieść niesie, że jeszcze w latach 80. XIX wieku żyła w Nowogródku sędziwa wdowa, zwana Gafowiczową, twierdząca, że potrafi wskazać dom narodzin mistrza słowa.

Jakby nie dość było wątpliwości, na liście miejsc urodzin autora "Pana Tadeusza" znaleźć można i inne nazwy: choćby Wygodę, przydrożną karczmę położoną "jakieś ćwierć mili od Zaosia". W niej to być może zatrzymali się Mickiewiczowie, gdy nadszedł czas rozwiązania.

Adam Mickiewicz, pocztówka z lat 30. XX w. Fot. Polona

Walka na kalendarze

Drugie wyzwanie dla biografów stanowi data przyjścia na świat Adama Mickiewicza. 24 grudnia 1798 roku – tę informację, za przywołanym listem młodszego brata poety, przyjmuje się jako autentyczną. Problem jedynie w tym, czy dzień ów został podany zgodnie z obowiązującym przed rosyjskimi rządami kalendarzem gregoriańskim, czy jednak już według wprowadzonego przez zaborcę kalendarza juliańskiego. Jeśli to drugie – poeta urodził się w istocie 4 stycznia 1799 roku.

Zdecydowana większość badaczy opowiada się jednak za 24 grudnia 1798 roku. Nie tylko dlatego, że szlachta polska, na znak sprzeciwu wobec obcej władzy, powoływała się na kalendarz gregoriański. Drugi syn Mickiewiczów otrzymał najprawdopodobniej imię za patronem dnia, w którym przyszedł na świat. W Wigilię Bożego Narodzenia jest przecież wspomnienie Adama.

***

Czytaj także:

• Ostatni dzień życia Adama Mickiewicza
• "Mickiewicz? To polski Petrarka". Maurycy Mochnacki jako apostoł romantyzmu

***

Jak głosiła rodzinna tradycja Mickiewiczów, akuszerka w Zaosiu, szlachcianka Mołodecka, "chcąc Adama przeznaczyć na rozumnego, użyła książki, na której przecięła pępek dziecku" (był to ponoć "Sądowy proces" w "skórę czarną oprawny").

To jeden z elementów mitu o wieszczu Adamie, tworzonego przez kolejne dekady, budującego biografię człowieka niezwykłego, powołanego do wielkich czynów, Bożego wybrańca.

Dzień narodzin poety w Wigilię tylko pomagał w kreowaniu tej legendy. Tak jak choćby u Józefa Wittlina w jego "Pieśni wigilijnej o Adamie Mickiewiczu”.

"I tobie, i Jemu
Nad kołyską świeciła gwiazda Betlejemu. (…)

Dzieciątku swemu śpiewała w stajence Matka-Dziewica,
Ciebie we Wilię lulała Wilija, strumieni rodzica.

Z pokłonem przyszli do Niego, z darami - trzej mądrzy Królowie.
Tobie w podarku - Ojczyznę zabrali trzej monarchowie.

Mirra, kadzidło i złoto - dla Syna Panny Maryi,
Sybir, kajdany, stryczek - dla polskiej szyi.

On grzechy nasze odkupił na krzyżu, w Jeruzalemie,
Ty, pielgrzymując do Polski - w dalekiej umarłeś ziemi.

On dnia trzeciego zmartwychwstał, i Słowo Ciałem się stało,
Tyś - z martwych nie wstał, lecz zawżdy z nami twe słowo mieszkało. (…)".

jp

Źródła: "Polski Słownik Biograficzny", Tom XX, Wrocław-Warszawa-Kraków 1975; Bohdan Urbankowski, "Adam Mickiewicz. Tajemnice wiary miłości i śmierci", 1999; Jarosław Marek Rymkiewicz, "Kilka szczegółów", 1994; "Mickiewicz. Encyklopedia", pod red. Jarosława Marka Rymkiewicza, Doroty Siwickiej, Aliny Witkowskiej i Marty Zielińskiej, Warszawa 2001.