Maja Berezowska. Malarka i ilustratorka z karą śmierci za karykatury Hitlera

43 lata temu, 31 maja 1978 roku, zmarła Maria Berezowska, malarka i ilustratorka o pseudonimie artystycznym 'Ditto". Jeszcze w 1977 roku, w jednym z wywiadów deklarowała, że "Bez miłości nie byłoby życia. Dla mnie nie ma nic wspanialszego niż ciało ludzkie i póki żyję, będę je rysować. Jak najpiękniej!".

Maja Berezowska

Foto: Polona.pl/domena publiczna

Całą jej twórczość charakteryzowała swoista pogoda ducha i wyraziste poczucie humoru. Dość powiedzieć, że za karykatury Hitlera, zamieszczone w "Ici Paris" w 1935, Niemcy dwa razy procesowali się z nią, w sumie przegrywając tę batalię symboliczną kwotą grzywny dla artystki. Przegraną powetowali sobie w czasie wojny osadzając Berezowską na Pawiaku w 1942 roku, a później, z wyrokiem kary śmierci w obozie koncentracyjnym Ravensbrück.

Berezowska urodziła się w kwietniu 1892 roku w Baranowiczach (Białoruś), niewielka miejscowość w połowie drogi między Białymstokiem a białoruskim Mińskiem. Ojciec jej, Edmund, był inżynierem i oficerem armii rosyjskiej. Jenak jego głównym zajęciem było uczestnictwo w budowie kolei transsyberyjskiej. W późniejszych latach, po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, był w Wojsku Polskim tytularnym generałem brygady. Należy przyznać, że ojciec artystki zadbał o jej właściwe wykształcenie, zgodnie z jej zainteresowaniami.

Berezowska, w latach 1908-09, uczyła się najpierw w szkole plastycznej w Petersburgu, by później kontynuować tę naukę w Szkole Sztuk Pięknych dla Kobiet Marii Niedzielskiej w Krakowie, a były to lata 1911–13. Wykształcenia dopełniła w Monachium w 1913 roku.

Berezowska od zawsze zajmowała się malarstwem ilustracyjnym... to właśnie w wydawanych książkach, tomikach wierszy czy najczęściej w czasopismach można było oglądać jej subtelne grafiki o tematyce erotycznej czy zjadliwe i pełne humoru karykatury. Pierwszą wystawę zanotowała w 1916 roku w Kijowie. Od tego czasu dała się poznać jako artystka najwyżej ceniąca sobie delikatność ludzkich uczuć, piękno miłosnego aktu, które ukazywała zwiewnie, lecz jednak dość bezpruderyjnie, pozostawiając jednak wiele wyobraźni widza. Jej twórczość nigdy nie była pornograficzna. Wystarczy zajrzeć do wydanego w 1956 roku tomiku "Piórka" Jana Sztaudyngera, opatrzonego jej ilustracjami, by zrozumieć delikatność je śmiałych rysunków.

Od pierwszych lat czasopisma, nie tylko polskie, zamieszczały jej ilustracje i karykatury. W kraju najczęściej publikowała swoje rysunki w poczytnych tygodnikach, szczególnie satyrycznych, jak "Cyrulik Warszawski", "Szpilki", w których publikowała także po II wojnie światowej oraz wydawany we Lwowie 'Szczutek". Za granicą najwięcej publikacji pojawiło się w czasie kiedy mieszkała w Paryżu - lata 1933-36. Współpracowała wtedy z "Le Figaro", "Le Rire" oraz "Ici Paris". To w tym ostatnim piśmie opublikowała serię karykatur Hitlera pod prześmiewczym tytułem "Miłostki słodkiego Adolfa".

Portal "nigdywiecej.artmuseum.pl" publikuje te karykatury wraz z opisem: "Po publikacji rysunków przeciwko Berezowskiej wystąpiła ambasada niemiecka, oskarżając ją o obrazę głowy państwa. Sprawa sądowa zakończyła się symboliczną grzywną dla artystki oraz wpisaniem jej na nazistowską czarną listę. Jej przewiny nie poszły w niepamięć – musiała ukrywać się w czasie wojny, w 1942 roku w wyniku donosu została pojmana przez Gestapo i osadzona w warszawskim więzieniu na Pawiaku. W tym samym roku skazano ją oficjalnie za znieważenie Hitlera i zesłano do obozu dla kobiet w Ravensbrück z wyrokiem kary śmierci. Zarówno na Pawiaku, jak i w obozie koncentracyjnym nadal tworzyła, przedstawiając sceny z życia więziennego".

Twórczość Berezowskiej można spotkać również w czasopismach "Teatr", "Nowa Kultura" i "Przekrój", a w okresie PRL w wielu publikacjach książkowych, co ciekawe także w wielu książkach szachowych. Wiele z tych publikacji jest nadal dostępnych choćby w graficznym wyszukiwaniu w Internecie - ostrzegamy, że niektóre mogą być bardzo śmiałe. Równie śmiała była twórczość Berezowskiej związana ze sceną. Tu najczęściej w okresie przedwojennym projektowała kreacje sceniczne dla gwiazd kabaretów, rewii i operetki, choćby dla Zuli Pogorzelskiej czy Hanki Ordonówny. Natomiast w okresie powojennym to projektowanie ubiorów i scenografii dla teatrów stało się jej głównym zajęciem.

Jej artystyczne wizje zachwycały w inscenizacjach Opery Łódzkiej, ale też w warszawskich teatrach Kameralnym i Komedia, w poznańskim Teatrze Polskim, w łódzkim Teatrze Ziemi Łódzkiej czy wreszcie w występach Zespołu Artystycznego Wojska Polskiego oraz Zjednoczonych Przedsiębiorstw Artystycznych "Estrada"

Warto wspominać tak wspaniałych twórców, choćby ich twórczość nie wszystkim przypadła do gustu,  bo mało kto za swoją twórczość był skazany na śmierć i śmierci tej uniknął.

PP