80 гадоў таму ва ўзросце 24 гадоў у Варшаве загінуў Мардэхай Анялевіч – дзеяч антыгітлераўскага супраціву, камендант Яўрэйскай баявой арганізацыі і кіраўнік Паўстання ў Варшаўскім гета.
Вясной 43-га паўстанне ў сталічным гета было ў самым разгары. Разумеючы безвыходнасць сітуацыі, хлопец пакончыў жыццём, калі яго бункер акружылі гітлераўцы. Сёння мы пазнаёмім з жыццёвым шляхам маладзёна, які быў надзвычай кароткім, але адначасова геройскім.
На пачатку нагадаю, што Паўстанне ў Варшаўскім гета пачалося 19 красавіка і закончылася 16 мая 1943 года. Яно было жорстка падаўлена нацыстамі.
Mordechaj Anielewicz, źr. Władysław Bartoszewski "Polska Podziemna i Getto" 1974, Wikipedia/dp
Нарадзіўся Мардэхай у беднай яўрэйскай сям'і ў 1919 годзе ў польскім горадзе Вышкаў, які знаходзіцца ў 60 км на ўсход ад Варшавы на трасе, якая вядзе ў бок Беластоку. Калі хлопчыку было некалькі год, яго бацька Абрам і маці Цырлі з дзецьмі пераехалі ў Варшаву. У сталіцы бацька Мардэхая адкрыў невялікую краму. Бацькі стараліся даць хлопцу добрую адукацыю, таму ён пайшоў вучыцца ў прэстыжную і прыватную мужчынскую яўрэйскую гімназію. Мардэхай быў выдатнікам, у сувязі з чым дырэкцыя школы вызваліла яго бацькоў ад аплаты. У 1938 годзе хлопец здаў экзамены на атэстат сталасці.
У палове 1930-х гадоў хлопец зацікавіўся палітычным і грамадскім жыццём. Ён быў членам розных маладзёвых палітычных арганізацыяй і яўрэйскага скаўтскага руху. У 1939 годзе ўвайшоў у кіраўніцтва найбольшай арганізацыі скаўтаў. Мардэхай таксама быў членам дабравольных атрадаў яўрэйскай моладзі, якія дзейнічалі супраць скрайне правых польскіх арганізацый, што ладзілі антысеміцкія акцыі.
Нямецкі рэгуліроўшчык на вуліцы Кракава, 1939 год
7 верасня 1939 года, праз тыдзень пасля нападу Германіі на Польшчу, Анялевіч з групай паплечнікаў накіраваўся з Варшавы на ўсход у надзеі, што Войска Польскае спыніць прасоўванне немцаў. Ён адправіўся ў занятую Чырвонай Арміяй Вільню, куды сцякаліся яўрэйскія бежанцы з акупаванай Польшчы, каб пераканаць іх у неабходнасці вяртацца на радзіму і змагацца супраць нацыстаў. Пры спробе нелегальна перасекчы савецка-румынскую мяжу з мэтай адкрыць яўрэйскай моладзі шлях да эміграцыі ў Палестыну хлопец быў затрыманы і некаторы час правёў у савецкай турме. Неўзабаве ён быў вызвалены і тайна вярнуўся ў Варшаву пасля капітуляцыі горада.
Ліквідацыя гітлераўцамі Варшаўскага гета, май 1943 года. Фота са справаздачы генерала СС Юргена Штропа Генрыху Гімлеру аб ліквідацыі гета. Адна з найбольш вядомых фатаграфій часоў Другой сусветнай вайны
Адразу ж пасля вяртання Анялевіч зноўку ўключыўся ў грамадскае жыццё. У прыватнасці, быў рэдактарам падпольнай газеты. Паводле сучаснікаў, Мардэхая людзі любілі, ён меў шмат сяброў, быў добрым арганізатарам, сціплым і мудрым маладым чалавекам.
У сакавіку 1942 года Анялевіч стварыў у Варшаўскім гета Антыфашысцкі блок. З кастрычніка 1942-га – кіраўнік Яўрэйскай баявой арганізацыі, якая змагалася з акупантамі збройным чынам і здзяйсняла замахі на здраднікаў і калабарантаў.
У студзені 1943 года байцы здолелі часткова сарваць другую хвалю дэпартацыі яўрэяў у «лагеры смерці»: замест 8 тыс. жыхароў гета, якіх гітлераўцы планавалі дэпартаваць, яны вывезлі толькі 5-6 тыс. Гэтая ўзброеная акцыя ўнесла адчувальны ўклад у зрыў і адтэрміноўку фінальнай дэпартацыі варшаўскіх яўрэяў.
Мардэхай Анялевіч быў афіцыйным кіраўніком паўстання ў Варшаўскім гета. Ён да апошняга адмовіўся пакідаць гета. 8 мая 1943 года, калі яго бункер, быў акружаны немцамі, Анялевіч са сваёй дзяўчынай і іншымі байцамі, якіх было каля 120 чалавек, здзейснілі самагубства. Кіраўніцтва паўстаннем перайшло да Марэка Эдэльмана – іншага легендарнага яўрэйскага байца, які пасля вайны стаў вядомым польскім лекарам і вялікім грамадскім аўтарытэтам.
Адна з удзельніц Яўрэйскай баявой арганізацыі пазней згадвала, што Мардэхай быў супраць суіцыду, бо лічыў, што калі ёсць хоць невялікі шанец вырвацца з акружэння да вечара, то такую спробу трэба прадпрыняць.
Пасмяротна Мардэхай Анялевіч узнагароджаны Ордэнам Крыжа Грунвальду і Крыжам Храбрых.
Яшчэ падчас вайны імям Мардэхая Анялевіча быў названы адзін з партызанскіх атрадаў Арміі Людовай. У 1955 годзе адна з варшаўскіх вуліц атрымала назву яўрэйскага героя. Вуліца імя Анялевіча ёсць таксама ў Амстэрдаме, а ў Вышкаве – памятная табліца, у адкрыцці якой удзел прыняў Марэк Эдэльман. У Ізраілі ёсць кібуц яго імя, а ў Варшаўскім універсітэце – Цэнтр яўрэйскай гісторыі.
Валеры Саўко
слухайце аўдыёфайл