3 marca 1746 roku urodziła się księżna Izabela Czartoryska - poetka, patriotka, pisarka, ale przede wszystkim mecenaska sztuki i założycielka pierwszego polskiego muzeum. Jednak gdy szukamy informacji o jej zasługach dla polskiej historii sztuki albo rozwoju polskiej państwowości, częściej natkniemy się na opisy jej wyglądu i niefrasobliwego życia.
45:58 O wszystkim z kulturą 2025_04_02-19-10-24.mp3 Izabela Czartoryska – księżna o bardzo długiej liście zasług (O wszystkim z kulturą/Dwójka)
– Dużo jest o niej dziwnych informacji. Może łatwiej było tak ją zidentyfikować i położyć akcent na jej wczesne lata i dość swobodne życie? Wszak to pisarze podejmują czasami ten wątek, że miała siedmioro dzieci, a tylko jedno ze swoim mężem. Jednak mnie zafascynowało to, że kiedy skończyła trzydzieści lat, przeszła niebywałą przemianę – opowiadała Katarzyna Bik.
Czytaj też:
Pierwsze muzeum w Polsce
Izabela Czartoryska porzuciła dotychczasowe życie pełne swobody i sielanki, by poświęcić się pracy w duchu patriotyzmu. To właśnie dzięki jej zaangażowaniu zawdzięczamy dziś jedno z najstarszych i najczęściej odwiedzanych muzeów w Polsce – Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie. W jego zbiorach znajdują się wyjątkowe pamiątki historyczne oraz dzieła sztuki, w tym najsłynniejsze z nich: "Dama z gronostajem" Leonarda da Vinci.
Początki tej niezwykłej kolekcji sięgają jednak Puław, gdzie w 1799 roku Izabela rozpoczęła budowę dwóch osobnych budynków muzealnych. – To była rzecz bez precedensu w Polsce, bo tu nie było kolekcjonerstwa. Był nawet wcześniej pomysł stworzenia muzeum pamiątek polskich, ale nic z tego nie wyszło, bo były rozbiory i wszyscy myśleli wtedy o zupełnie innych kwestiach. I tu nagle Izabela zaczyna zbierać to wszystko, czego nie zrabowali prusacy z Wawelu, co dostarczali jej krewni, co zdobywała w bardzo różny sposób, czasami kontrowersyjny w Polsce i za granicą. I szybko okazało się, że to jest niezwykły i szalenie wartościowy zbiór – zwróciła uwagę historyczka sztuki.
Heroiczna walka o pamiątki królewskie
Zdobywanie dzieł sztuki przez Izabelę Czartoryską często wyglądało jak scena z filmu. Choćby historia znalezienia dzieł sztuki na Wawelu, gdzie w zrujnowanym kościele, spod śniegu, wyciągała skarby.
– To rzeczywiście była zima, ruiny kościoła św. Michała skute lodem, właściwie nic tam nie widać. To była jej niezwykła intuicja, że zaczęła tam grzebać wręcz gołymi rękami. I nagle, wśród ruin trzech ołtarzy, wydobyła trzy wspaniałe dzieła sztuki. Na pewno wiemy o jednym, które do dziś jest eksponowane w Muzeum Książąt Czartoryskich, natomiast takich aktów miała więcej.
Wszystkie pamiątki – w tym pamiątki po królach, o które zabiegała u władz katedry na Wawelu – postanowiła umieścić w świątyni Sybilli w Puławach. Było to zresztą pierwsze na świecie muzeum poświęcone historii jakiegoś narodu. Drugie – w Wersalu – otwarto dopiero 30 lat później. – Tworzyła te Puławy, które nazywano polskimi Atenami. Zgromadziła wokół siebie wspaniałych artystów, choćby Norblina, cudownych poetów, pisarzy, wybitnych ludzi. Przyjaźniła się z wieloma wojskowymi i dowódcami – opowiadała Katarzyna Bik.
Tragiczne życie Izabeli Czartoryskiej
Jej pasja kolekcjonerska była dobrze znana, tymczasem za jej historią kryje się wiele pasjonujących, a nierzadko tragicznych wydarzeń. Wyszła za mąż za swojego bliskiego kuzyna Adama Kazimierza Czartoryskiego. Wchodziła też w interesy polityczne, a także rozmaite romanse, z których w Warszawie się naśmiewano.
– Niestety, to była taka epoka. Dziś łatwo nam jest oceniać moralność tamtych osób, wytykać im fortuny, które wykorzystywali często kosztem innych. Ale nie ma sensu podążać tą drogą, bo Izabela odkupiła te grzechy młodości. Zapłaciła zresztą niebywałą cenę. Nie wyobrażam sobie przeżyć śmierci trójki dzieci, w tym najstarszej córki, która zginęła od iskry w kominku. Izabela o tym nie wiedziała, nie chciano jej ranić, ponieważ była w zaawansowanej ciąży. Ale przeczuwała, że coś się strasznego dzieje, i niestety urodziła martwe dziecko. Wtedy zaczęła się jej straszliwa rozpacz.
Jednak historia Izabeli Czartoryskiej i jej pasji kolekcjonerskiej w pewnej chwili się urywa. Jako staruszka zmuszona była uciekać z ukochanych Puław – za swoją patriotyczną postawę spotkała ją surowa kara. Zaborcy skonfiskowali jej majątek w odwecie za poparcie insurekcji kościuszkowskiej. Ostatnie lata życia spędziła w Wysocku, w zrujnowanej posiadłości, gdzie pomieszczenia ogrzewano jedynie ogniskiem. Zmarła 17 czerwca 1835 roku w wieku 90 lat.
***
Tytuł audycji: O wszystkim z kulturą
Prowadzenie: Małgorzata Nieciecka-Mac
Gość: Katarzyna Bik (historyczka sztuki)
Data emisji: 2.04.2025
Godz. emisji: 19.10
am/kor
