W styczniową noc roku 532 spłonęła świątynia Mądrości Bożej w Konstantynopolu. Wielki Justynian, pod którego berłem potęga Bizancjum osiągnęła na krótko swe apogeum, podjął natychmiast odbudowę kościoła. Prace rozpoczęły się 23 lutego 532.
Wielki budowniczy

Justynian I zlecił przygotowanie projektu inżynierowi i matematykowi Antemiuszowi z Tralles i architektowi Izydorowi z Miletu. Sam, co zostało opisane przez ówczesnych kronikarzy, m.in. przez Prokopiusza z Cezarei, brał czynny udział w planowaniu kościoła i rozwiązywaniu detali architektonicznych.
- Wystrój architektoniczny tej świątyni jest wspaniały – mówiła archeolog, dr Elżbieta Jastrzębowska w audycji pt. ”Kamienie mówią”, nadanej w czerwcu 1992 r. - Bogaty, marmurowy wystrój ścian. Ażurowe, białe kapitele wspaniale rzeźbione są jeszcze z czasów tego cesarza.
Z pomocą aniołów
Legenda głosi, że Justynian Wielki, budując ten kościół czerpał inspiracje z rozmów, które prowadził z aniołem. Architekci w ciągu zaledwie 5 lat ukończyli dzieło, które doskonałością konstrukcji i przepychem dekoracji przyćmić miało wszystko, co znała do tej pory sztuka bizantyjska. Bazylika Hagia Sofia dodała nowego blasku cesarskiej koronie.

Autorka audycji, Katarzyna Kobylecka wraz ze swym gościem cofnęła się do czasów jeszcze wcześniejszych, do okresu panowania innego wielkiego cesarza rzymskiego – Konstantyna.
Cesarz Konstantyn

To właśnie on w 330 r. n. e. przeniósł stolicę z Rzymu do maleńkiej greckiej miejscowości Bizancjum i przemianował ją na Konstantynopol. I  to on ufundował wówczas pierwszy kościół Mądrości Bożej, który dwa wieki później, po pożarze został odbudowany przez cesarza Justyniana.
- Konstantynowi zawdzięczamy nie tylko założenie nowej stolicy Imperium Rzymskiego, ale bardziej znaczące jest to, że był to pierwszy cesarz chrześcijański – mówiła autorka audycji.

Edykt Mediolański
Jak doszło do tego, że właśnie ten władca zdecydował się przyjąć chrześcijaństwo i uznać je za religię panującą w pogańskim dotąd imperium? Dlaczego uległ mocy chrześcijan?

- Konstantyn zrozumiał, że ta grupa jest zbyt silna – komentowała dr Elzbieta Jastrzębowska. – Że trzeba się na niej oprzeć, a nie ją zwalczać. Ponadto jego matka Helena, później uznana za świętą, stała się najprawdopodobniej chrześcijanką. Musiał zatem istnieć jakiś bezpośredni wpływ, zwłaszcza że on swoją matkę bardzo cenił.

Konstantyn zdawał też sobie sprawę, że coraz więcej żołnierzy służących w jego armii – to wyznawcy Chrystusa. W 313 r. wydał słynny Edykt Mediolański, który sankcjonował chrześcijaństwo jako religie państwową.
Prześladowanie chrześcijan

Katarzyna Kobylecka powróciła w rozmowie ze swym gościem do czasów pierwszych chrześcijan i ich prześladowań. - Prześladowania nasiliły się w II poł. III wieku n.e. za panowania cesarza Dioklecjana – słyszymy w komentarzu. - Momentalnie po każdorazowym okresie prześladowań nasilał się kult męczenników. Ci, którzy zginęli w obronie wiary, byli jeszcze bardziej czczeni.
Dlaczego Konstantyn przeniósł stolicę do Bizancjum? – Myślę, że to była decyzja polityczna – stwierdziła dr Jastrzębska. – Głównym wrogiem wtedy dla Cesarstwa Rzymskiego była Persja. Obrona północnych granic przed najazdami różnych grup barbarzyńskich była też ważna, ale tam wystarczały legiony.

W rękach Turków osmańskich

Miasto stworzone przez Konstantyna przetrwało jako ciągłość kultury antyku aż do roku 1453, kiedy to Turcy ostatecznie je opanowali i złupili.
Sułtan Mehmed II Zdobywca wydał rozkaz, aby Hagię Sophię natychmiast przekształcono w meczet. Turcy nie zniszczyli wnętrza, lecz wszystkie elementy chrześcijańskie zatynkowali. Dodano wówczas minarety, mihrab i minbar. Wokół Świątyni Mądrości Bożej zaczęły powstawać też kolejne budowle. Dziś otoczona jest  kompleksem grobowców, bibliotek, fontann i innych obiektów.
Po upadku imperium osmańskiego, kiedy Turcja stała się republiką świecką, ówczesny przywódca kraju Mustafa Kemal Atatürk polecił w 1934 r., aby Hagia Sofia,  która przez 916 lat służyła chrześcijanom, a przez 481 lat muzułmanom, została zmieniona w muzeum.
Posłuchaj historii budowy świątyni, której budowę rozpoczęto blisko 1500 lat, i która przetrwałą do dziś.

Rozkaz masowych wysiedleń i mordów na Ormianach zapadł 24 kwietnia 1915 roku. Tego dnia w Stambule aresztowano ponad 2300 przedstawicieli ormiańskiej inteligencji. Większość zginęła.

Decyzja Talaata Paszy

Inicjatorem masowych mordów i deportacji był ówczesny minister spraw wewnętrznych Talaat Pasza. Pisał, że każdy kto sprzeciwi się decyzji władz, nie może być urzędnikiem państwowym. 27 maja 1915 rozpoczęły się deportacje Ormian zamieszkujących Anatolię. Byli kierowani do Syrii i Mezopotamii. - Rząd turecki nakazał otaczać wioski i miasta ormiańskie, a tych, którzy nie zostali od razu wymordowani, wypędzano w straszliwych marszach śmierci na pustynię – mówił ks. Tadeusz Isakowicz-Zaleski.

Eksterminacja narodu

Większość zginęła z pragnienia i głodu. Zatrzymanych topiono, spychano w przepaści górskie, przybijano podkowy końskie do stóp, duchownych Kościoła ormiańskiego palono żywcem lub zakopywano w ziemi. Szacuje się, że w latach 1915–1917  mogło zginąć około 1,5 mln ludzi.
Rzeź Ormian jest drugim po Holocauście, najlepiej udokumentowanym i opisanym ludobójstwem dokonanym przez władze państwowe na grupie etnicznej w czasach nowożytnych.

Marsze pamięci

24 kwietnia każdego roku społeczność ormiańska na całym świecie obchodzi rocznicę rozpoczęcia eksterminacji swego narodu. Marsze upamiętniające rzeź Ormian organizowane są zarówno w ojczystej Armenii, jak i poza jej granicami, również w Polsce.

- Jestem prawnuczką ludzi, którzy zostali zamordowani – mówiła jedna z uczestniczek marszu milczenia organizowanego w 2008 roku pod ambasadą Turcji w Warszawie w magazynie "Polska i świat". - Babcia mi opowiadała, że była wtedy małą, niewinną dziewczynką i na jej oczach zamordowano rodziców, a ona została oddana do sierocińca.

W wielu ormiańskich rodzinach pamięć o wydarzeniach jest wciąż żywa. - Widzimy na dolnym zdjęciu ludzi, których powiesili – powiedział inny z uczestników marszu. – Jest ksiądz, tu mamy wojskowych, są zwykli ludzie wygonieni z własnych domów.

Zbrodnie Abdulhamida II

Do rzezi na Ormianach dochodziło w Imperium Otomańskim już wcześniej, pod koniec XIX wieku, za czasów panowania Abdulhamida II nazywanego "krwawym sułtanem". O zbrodniach, które ciążą na tym władcy, mówili Sławomir Szof oraz dr Dariusz Kołodziejczyk w audycji z cyklu "Postacie XX wieku" nadanej w lutym 1996 roku.

- Okres rządów Abdulhamida II był jednym z najsmutniejszych, najbardziej ponurych w dziejach wewnętrznych Turcji – komentował autor programu.

- Na pewno jako despotycznie rządzący władca Imperium Osmańskiego ponosi on odpowiedzialność za tę zbrodnię - mówił gość audycji dr Dariusz Kołodziejczyk. – Natomiast nie był to jedyny czynnik, który doprowadził do tragedii. Co więcej, do dzisiaj historycy nie ustalili ostatecznej liczby Ormian, którzy zginęli podczas tych rzezi. Mam na myśli te rzezie z lat 1894-1896, bo potem była jeszcze cała seria pogromów w okresie I wojny światowej.

24 kwietnia obchodzimy Dzień Solidarności z Narodem Ormiańskim.

bs/im

Założycielem Muzeum Niewinności jest pisarz Orhan Pamuk, który w 2008 roku opublikował książkę o tym samym tytule. Powieść została zainspirowana pomysłem na niecodzienne muzeum, z którym noblista nosił się od kilku lat. - Pisarz chciał założyć małą galerię, by móc pokazywać w niej zebrane przez siebie obiekty - opowiadała Barbarze Schabowskiej przewodniczka. - To różne przedmioty, same w sobie pozbawione wartości artystycznej, ale niezbędne do życia na co dzień - tłumaczyła.

Kolekcja powstała niejako w opozycji do nobliwych zbiorów prezentowanych w wielkich muzeach narodowych, niechętnie odwiedzanych przez Pamuka. Szukając inspiracji, pisarz w czasie swoich podróży po świecie podglądał raczej małe, prywatne muzea, poprzez eksponaty opowiadające historie zwykłych ludzi i ich codzienności. Sam Pamuk przy prezentacji własnej prywatnej kolekcji zdecydował się na starą XVIII-wieczną formę, czyli historię o miłości.
- Wystawa, podobnie jak związana z nią książka, opowiada o nieszczęśliwym wielkim uczuciu pary kuzynów - mówiła przewodniczka po Muzeum Niewinności. - To temat wielu popularnych tureckich melodramatów; kiedyś małżeństwa kuzynów były w tu rzeczą akceptowaną społecznie. To ułatwiało podtrzymanie klasowych podziałów - wyjaśniała.

Założone w 2012 roku Muzeum Niewinności gromadzi w 68 gablotach (tyle ile rozdziałów książki) obiekty, które były świadkiem uczucia łączącego Kemala z młodszą od siebie kuzynką Fusun. - To kaplica dedykowana ich miłosnemu cierpieniu - dodała przewodniczka. Ekspozycja w pewnym sensie stanowi dopełnienie książki. Dla osób, które nie czytały "Muzeum Niewinności", może być ciekawa pod względem historycznym. Zbiera bowiem przedmioty codziennego użytku z lat 70. Do wysłuchania audycji o historii jej powstania zaprasza Barbara Schabowska.

bch

- Mustafie Kemalowi udało się zjednoczyć Turków i zachęcić do wyzwolenia. Jest to ogromny sukces, który później dyskontuje podczas reform przeprowadzanych w Turcji – powiedział w audycji z cyklu ”Postacie XX wieku” historyk Dariusz Cichocki.

Ataturk zyskał sławę, która pozwoliła mu zdobyć władzę odpierając agresję armii greckiej w latach 1921-1922. Układ, kończący wojnę z Grecją podpisano w Lozannie w lipcu 1923 roku.  Doprowadził on do rewizji na rzecz Turcji postanowień traktatu w Sevres, który zawarto po klęsce wojsk tureckich w I wojnie światowej.

- Doprowadza do tego, że na terenie dzisiejszej Turcji nie ma już wojsk alianckich. Przystępując do negocjacji w Lozannie występował w pozycji wygranego – zaznaczył gość redaktora Sławomira Szofa.

Tuż po zwycięstwie Ataturk zajął Izmir i zaczął integrować kraj. Na zamieszkałych przez Turków obszarach Kemal i jego współpracownicy pragnęli stworzyć nowe państwo. Odbiegające od poprzedniego, półfeudalnego systemu. Kraj podobny do przodujących mocarstw Europy.

- Było to bardzo istotne, ponieważ w tym momencie odcinało się wszelkie siły polityczne od starego, hierarchicznego i konserwatywnego ośrodka władzy – podkreślał historyk.

To wszystko pozwoliło mu na obalenie trwającego przeszło 600 lat sułtanatu i proklamowania republiki, której stał się prezydentem.

W przemówieniu do członków pierwszego parlamentu Mustafa Kemal Ataturk mówił: ”Panowie nikt nikomu nie może darować władzy w wyniku dyskusji i debat. Władzę zdobywa się siłą, przemocą i przymusem. Osmanowie siłą zdobyli władzę nad narodem tureckim. Sprawili, że bezprawie to trwało sześć wieków. Obecnie jednak naród turecki uznawszy, że dość ma ciemiężycieli powstał przeciwko nim i przejął władzę w swoje ręce. Jest to fakt ”.

Ataturk jednocześnie odżegnywał się od imperialnej przeszłości. Jego reformy okazały się przełomem. Sułtan łączył w swojej władzy również władzę dawnych kalifów. Władza wykonawcza i religijna była w jednym ręku. Nowy przywódca wykonał dwa fundamentalne posunięcia. Zlikwidował władzę wykonawczą starego typu i zlikwidował duchową. Od tego momentu Turcja była państwem świeckim.

- To były reformy nie tylko na skalę jednego kraju, ale przejścia z formacji na formację. Z formacji umysłowej, co było trudne i zabrało wiele czasu, ale także z formacji ustrojowo-ekonomicznej – komentował Dariusz Cichocki.

Mustafa Kemal Ataturk sprawował władzę przez następne 15 lat, aż do śmierci przeprowadzając kolejne reformy polityczne, gospodarcze i społeczne.

Posłuchaj rozmowy red. Sławomira Szofa z historykiem Dariuszem Cichockim o okolicznościach zniesienia kalifatu w Turcji.

mjm