Pomysł stworzenia w Oświęcimiu obozu koncentracyjnego zrodził się w Urzędzie Wyższego Dowódcy SS i Policji we Wrocławiu, na którego czele stał Gruppenfuehrer SS Erich von dem Bach-Zelewski. Z projektem wystąpił jeszcze pod koniec 1939 roku podległy mu inspektor policji bezpieczeństwa i służby bezpieczeństwa Oberfuehrer SS Arpad Wigand. Nazistów niepokoiły mnożące się raporty o przepełnieniu więzień na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim. Narastał ruch oporu, który można było ugasić jedynie stosując masowe aresztowania. Istniejące obozy koncentracyjne nie wystarczały, by osadzić wszystkich zatrzymanych.
Dlaczego w Oświęcimu
Wigand jako najlepsze miejsce powstania nowego obozu wskazywał peryferyjną dzielnicę Oświęcimia - Zasole. Podkreślał, że więźniów można osadzić niemal natychmiast w istniejących koszarach po polskiej armii. Teren, położony w rozwidleniu rzek Soły i Wisły, umożliwiał w przyszłości ewentualną rozbudowę obozu i odizolowanie go od świata zewnętrznego. Dogodne było połączenia kolejowe.
W pierwszych dniach stycznia 1940 roku inspektor obozów koncentracyjnych Oberfuehrer SS Richard Gluecks wysłał do Oświęcimia komisję, która orzekła, że koszary nie nadają się, by powstał w nich obóz. Innego zdania byli jednak przedstawiciele Urzędu Wyższego Dowódcy SS i Policji we Wrocławiu. 25 stycznia 1940 roku Himmler otrzymał meldunek, że wkrótce powstanie obóz koncentracyjny Auschwitz.
1 lutego 1940 roku, w celu podjęcia ostatecznej decyzji lokalizacyjnej, Himmler zarządził przeprowadzenie inspekcji kilku miejsc. Trzy tygodnie później Oberfuehrer SS Gluecks raportował, że dawne koszary artylerii polskiej po niewielkiej przebudowie nadawałyby się na obóz kwarantanny. Jeżeli Wehrmacht, który objął koszary, porozumie się z SS i przekaże je w ich ręce, wówczas obóz zostanie niezwłocznie uruchomiony. 8 kwietnia 1940 roku niemiecka armia wydzierżawiła SS teren i budynki.
Po sfinalizowaniu rokowań z Wehrmachtem do Oświęcimia przyjechała kolejna komisja SS, na czele z Hauptsturmfuehrerem Rudolfem Hoessem, kierownikiem KL Sachsenhausen. Podczas podróży do Oświęcimia spotkał się on z Wigandem i zapoznał z planami tworzenia obozu dla 10 tysięcy więźniów.
Po inspekcji, 27 kwietnia 1940 roku, Heinrich Himmler wydał rozkaz założenia obozu. Organizacją zajął się Rudolf Hoess. 4 maja 1940 roku otrzymał nominację na komendanta obozu koncentracyjnego Auschwitz (Konzentrationslager Auschwitz).
Prace przygotowawcze trwały do połowy czerwca. Zainicjowała je decyzja o wysiedleniu około 1200 osób, mieszkających na terenach w pobliżu powstającego obozu. Teren porządkowało 300 oświęcimskich Żydów. Przy pracach remontowych Hoess zatrudnił też kilkunastu polskich robotników.
20 maja 1940 roku do Rapportfuehrer Gerhard Palitzsch przywiózł do Auschwitz 30 więźniów, niemieckich kryminalistów z Sachsenhausen. To oni stworzyli zaczątek kadry funkcyjnej.
Najpierw więziono Polaków
Za datę uruchomienia obozu uważa się 14 czerwca 1940 roku. Tego dnia do KL Auschwitz z więzienia w Tarnowie dotarł pierwszy transport 728 polskich więźniów politycznych, skierowanych tu przez dowódcę policji bezpieczeństwa i służby bezpieczeństwa w Krakowie.
Podczas pobytu w marcu 1941 roku w Auschwitz Himmler rozkazał Hoessowi rozbudować Auschwitz (tak zwany Stammlager - obóz macierzysty), by mógł pomieścić 30 tysięcy więźniów, i wybudować we wsi Brzezinka (Birkenau) obóz Auschwitz II dla 100 tysięcy jeńców wojennych.
Budowę obozu Birkenau rozpoczęto w październiku 1941 roku. To on miał się stać miejscem masowej zagłady Żydów. Zadecydował o tym Rudolf Hoess po tym jak latem tego roku Himmler wskazał Auschwitz jako miejsce "ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej".
Birkenau - miejsce zagłady
Pierwsi więźniowie trafili do Birkanau na początku 1942 roku. W początkach tego roku naziści rozpoczęli też uśmiercanie tysięcy Żydów w Birkenau. Od marca do czerwca 1943 roku powstały cztery olbrzymie komory gazowe z krematoriami. Zgładzono w nich głównie setki tysięcy Żydów. Tutaj także uśmiercano więźniów innych narodowości, w tym Romów.
W ramach kompleksu Auschwitz istniało także Auschwitz III, złożone z podobozów (Aussenlager) Spośród nich największy znajdował się w Monowicach (Monowitz). Pierwsi więźniowie trafili tam pod koniec października 1942 roku. Komendantura Auschwitz założyła w sumie około 40 obozów filialnych.
Ogółem do obozu zostało przywiezionych co najmniej 1,3 miliona osób: około 1,1 miliona Żydów, 140-150 tysięcy Polaków, około 23 tys. Romów, około 15 tys. jeńców radzieckich oraz około 25 tys. osób innej narodowości.
W pierwszym okresie dominowali Polacy, dla których zakładano obóz. Począwszy od połowy 1942 roku, wskutek coraz liczniejszych transportów Żydów, liczba więzionych Polaków i Żydów zrównała się. Od tego czasu liczba Żydów zaczęła rosnąć. W drugiej połowie 1942 roku stanowili już około połowy ogólnego stanu więźniów, a od 1943 roku - większość.
Kompleks obozowy Auschwitz pochłonął co najmniej 1,1 miliona ofiar: około 960 tysięcy Żydów, 70-75 tysięcy Polaków, 21 tysięcy Romów, 15 tysięcy jeńców radzieckich, 10-15 tysięcy więźniów innych narodowości. Rzeczywista liczba ofiar może być wyższa. Aktualny stan badań nie wskazuje jednak, by przekroczyła 1,5 miliona osób.
