Historia

Mikołaj Gogol - piewca i prześmiewca wielkiej Rosji

Ostatnia aktualizacja: 04.03.2023 05:35
171 lat temu, 4 marca 1852 roku zmarł rosyjski pisarz i prozaik, autor powieści i dramatów, Mikołaj Gogol. Mistrz groteski, zagorzały krytyk obyczajowości i wynaturzeń rosyjskich sfer urzędniczych i szlacheckich miał w sobie jednocześnie podziw dla mocarstwowej Rosji.
Portret Mikołaja Gogola, Fiodor Moller, 1841 r.
Portret Mikołaja Gogola, Fiodor Moller, 1841 r.Foto: Wikimedia Commons/Public domain

Mikołaj Gogol po śmierci ojca zrezygnował z odziedziczonego majątku na rzecz swoich sióstr, aby całkowicie oddać się pracy literackiej. W wieku około 20 lat, aby utrzymać się w Petersburgu Mikołaj Gogol został urzędnikiem, co miało o tyle duże znaczenie, że jego doświadczenia stanowiły później podstawę do napisania opowiadań petersburskich i najważniejszego dzieła - "Martwych dusz". Nie podobało mu się jednak to zajęcie i bardzo zaniedbywał swoje obowiązki.

W wielkim mieście

Był bardzo ambitny i stawiał sobie niezwykle wysokie wymagania w dziedzinie literatury. Udało mu się wejść w środowisko najważniejszych pisarzy rosyjskich w latach 30. XIX wieku i dzięki temu poznał uważanych za najwybitniejszych wówczas poetów: Aleksandra Puszkina oraz Wysilija Żukowskiego. Rozpoczął także pracę na Uniwersytecie Petersburskim i udzielał prywatnych lekcji, które zapewniały mu utrzymanie. W początku lat 30. zaczął pisać opowiadania ("Jarmark w Soroczyńcach", "Wieczory w chutorze w pobliżu Dikańki" 1931).

Słynny płaszcz

Pisał także inne opowiadania, z których do kanonu weszły przede wszystkim "Nos" oraz "Szynel". Ten ostatni był historią ubogiego urzędnika, który z trudem odkłada pieniądze na nowy płaszcz, a gdy w końcu go kupuje, zostaje okradziony i ze zgryzoty umiera.

- W grotesce Gogola nie ma miejsca na współczucie - twierdził badacz literatury, Adam Pomorski w audycji Polskiego Radia. - Anna Achmatowa dobrze powiedziała, że Gogol ani trochę nie współczuje temu drobnemu człowieczkowi petersburskiemu, jakim jest Akakiusz Akakiuszowicz z noweli "Szynel", tylko pokazuje tę drobną indywidualność ludzką całkowicie zmasakrowaną przez imperium rosyjskie. Współczucie to nie z tej epoki, nie z tej poetyki - dodawał.

Posłuchaj
31:56 gogol- rozmowy po zmroku.mp3 Świat według Gogola. Audycja Doroty Gacek i Elżbiety Łukomskiej z cyklu "Rozmowy po zmroku". (PR, 23.07.2012)

 

Obyczajowe nowele Gogola pokazują okrutny świat XIX-wiecznej Rosji, która nie liczy się z jednostką, nie zwraca na nią uwagi. Dziś wiemy, że ten stan rzeczy jeszcze się pogłębi.

Dramaty

Prace nad słynnym dramatem "Rewizor" Gogol zaczął już w 1834 roku zainspirowany przez Puszkina, a ukończył w 1836 roku. Wielokrotnie poprawiał swoje dzieło, stworzył kilka wersji, aż w końcu, gdy "Rewizor" miał zostać wystawiony na scenie zablokowała go cenzura. Zgodę na premierę sztuki musiał wyrazić sam car.

"Rewizor" to komedia pomyłek opowiadająca o plotce o przybyciu tytułowego rewizora. Przerażeni i podekscytowani wiadomością mieszkańcy małego miasteczka omyłkowo biorą za oczekiwanego rewizora innego człowieka i nie przyjmują do wiadomości żadnych jego tłumaczeń.

Innym słynnym dramatem Gogola był dużo późniejszy "Ożenek" (1842), ośmieszający desperackie dążenia do małżeństwa podnoszącego status społeczny.

Wielka powieść

W czasie podróży po Europie w latach 1836-48 Gogol mieszkał w Paryżu, Niemczech i Szwajcarii a także - najdłużej - w Rzymie. Tam napisał swoje wielkie dzieło "Martwe dusze", ukończone w 1842 roku, które ugruntowało jego pozycję jednego z największych prozaików rosyjskich.

W powieści tej Gogol w groteskowym stylu opowiadał o głębokiej demoralizacji, która przenika całe rosyjskie społeczeństwo. Według planów autora miała to być pierwsza część trylogii wzorującej się na "Boskiej Komedii" Dantego i pokazującej kolejne kręgi piekła, nieba oraz czyśćca Rosji. W kolejnych latach pisał drugą część "Martwych dusz", która z zachowanych fragmentów przedstawia znacznie niższy niż pierwsza poziom.

- W zamierzeniu miała to być trylogia pokazująca rozwój człowieka, ludzkości od stanu prymitywnego do coraz bardziej wzniosłego - mówił tłumacz Gogola, Wiktor Dłuski w audycji Doroty Gacek w Polskim Radiu. -Gogol nie był zadowolony z drugiego tomu. On go spalił. Nie mamy właściwie drugiego tomu, mamy 4 rozdziały układające się chronologicznie oraz piąty jako ostatni - dodawał.

Posłuchaj
56:47 Dwojka O wszystkim z kultura.mp3 Wiktor Dłuski opowiada o twórczości Nikołaja Gogola. Audycja Doroty Gacek z cyklu "O wszystkim z kulturą". (PR, 22.07.2014)

 

Wielka Rosja

W ostatnich latach życia na fali ogólnoeuropejskiej mody (polscy towiańczycy w Paryżu) Mikołaj Gogol zainteresował się mistycyzmem. Wierzył w swoje posłannictwo, w to, że jego wielki talent zobowiązuje go do wielkich czynów i dzieł. Udzielał rad przyjaciołom, prorokował, postanowił nawet wstąpić do klasztoru. Badacze określają ten okres kryzysem psychicznym, który łączył się zapewne z depresją i doprowadził do śmierci pisarza. Z tego czasu pochodzi zbiór listów pt. "Wybrane fragmenty korespondencji z przyjaciółmi".

- Gogol był człowiekiem rozdartym między swoją ukraińskość czy małorosyjskość a uwielbienie dla potężnej Rosji, między satyryczny zmysł, który go pchał do obozu kontestatorów, liberałów, rewolucjonistów, a swój podziw dla wielkiej, mocarstwowej Rosji, która pędzi przez świat a inne narody ustępują jej miejsca - konstatował Wiktor Dłuski w Polskim Radiu.

Gogol miał poczucie misji - wierzył, że tym, co pisze, zmieni naród rosyjski, doprowadzi go do piękna i do Boga. Uważał, że groteskowe, prześmiewcze utwory, które pisał dotychczas były niegodne tego wzniosłego celu i teraz próbował zmienić swoją narrację. Dokonywał samokrytyki, a wręcz samobiczowania.

W ostatnich dniach przed śmiercią Gogol pościł, słabł i palił swoje rękopisy w kominku. Zmarł po 15 dniach postu mimo pomocy lekarzy.

az/im

Czytaj także

Borys Pasternak. Wybitny pisarz zniszczony przez sowieckie władze

Ostatnia aktualizacja: 30.05.2024 05:40
Po wydaniu najsłynniejszego dzieła, "Doktora Żywago", władze ZSRR próbowały zdyskredytować Borysa Pasternaka w oczach opinii publicznej. Krytyka w gazetach i oskarżenia ze strony literatów spowodowały trzeci zawał pisarza i jego śmierć.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Fiodor Dostojewski. Pisarz, psycholog, myśliciel

Ostatnia aktualizacja: 09.02.2024 05:40
- Nie Freud odkrył podświadomość. Podświadomość odkrył Dostojewski. Nazwał ją podziemiem ludzkiej psychiki - mówił o Fiodorze Dostojewskim ks. prof. Henryk Paprocki.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Antoni Czechow. "Poetyka jego pisania zapewniła mu osobne miejsce w literaturze"

Ostatnia aktualizacja: 29.01.2024 05:40
Pisarz, uznający się za dokazującego piórem lekarza, zapowiada zupełnie nowy sposób posługiwania się słowem, który sam Tołstoj, nienawidzący sztuki nowoczesnej, nazwał impresjonizmem. 164 lata temu, 29 stycznia 1860 roku, urodził się Anton Czechow, rosyjski pisarz. 
rozwiń zwiń
Czytaj także

"Mistrz i Małgorzata". Bułhakow w krwiobiegu kultury

Ostatnia aktualizacja: 17.04.2020 22:00
- "Mistrz i Małgorzata" to jeden z himalajskich szczytów literatury - przekonuje pisarz Paweł Huelle. - Dopóki będzie istniała ziemia, ta powieść będzie miała w kolejnych pokoleniach swoich miłośników.
rozwiń zwiń
Czytaj także

"Życie w Rosji jest nieustanną maskaradą"

Ostatnia aktualizacja: 08.11.2015 15:00
– Wszystko jest spektaklem, wszystko jest względne. To dotyczy całego społeczeństwa – mówił Peter Pomerantsev, autor reportażu "Jądro dziwności. Nowa Rosja".
rozwiń zwiń
Czytaj także

Mikołaj Gogol i mroki jego duszy

Ostatnia aktualizacja: 23.11.2015 17:20
Prawie 170 lat po rosyjskim pierwodruku w Polsce ukazał się zbiór listów Mikołaja Gogola pt. "Wybrane fragmenty korespondencji z przyjaciółmi".
rozwiń zwiń
Czytaj także

Twórczość Antoniego Czechowa to jest fenomen

Ostatnia aktualizacja: 16.01.2021 10:10
Dramaty Antoniego Czechowa są nieskończonym źródłem inspiracji dla twórców teatru, wciąż zachwycają. Może dlatego, że pomimo upływu wielu lat wciąż są aktualne, opowiadają o nas samych.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Izaak Babel. Czarodziej słów, kronikarz wojny, wróg Stalina

Ostatnia aktualizacja: 13.07.2024 05:45
"Dostrzegał to, czego inni nie dostrzegali, kiedy mówił, głos jego zadziwiał" - pisał o Izaaku Bablu jego przyjaciel Ilia Erenburg. Konstanty Paustowski po lekturze Bablowskiego "Króla" stwierdził: "wszystko, co ten człowiek napisze, nie będzie nigdy bezbarwne i mdłe". Ale wielki talent nie uchronił Izaaka Babla przed zbrodniczą machiną ZSRR. 
rozwiń zwiń
Czytaj także

Rosja nigdy się nie zmieni. Joseph Conrad pisał o tym sto lat temu

Ostatnia aktualizacja: 24.02.2024 05:57
– W maju 2014 roku w "Le Monde" był duży artykuł o sytuacji na Ukrainie i Joseph Conrad podany był tam jako klucz do zrozumienia duszy rosyjskiej – mówił w Polskim Radiu prof. Zdzisław Najder dwa miesiące po zbrojnej aneksji Krymu przez Rosję w 2014 roku.
rozwiń zwiń