Akademia Zamojska. "Takie są Rzeczypospolite, jakie ich młodzieży chowanie"

421 lat temu, 5 lipca 1600 roku miał miejsce formalny akt założenia szkoły wyższej noszącej nazwę – od swojego założyciela Jana Zamoyskiego – Akademią Zamojską.

Widok fasady Akademii Zamojskiej w Zamościu z 1810 r.

Foto: Domena publiczna

Oficjalne otwarcie uczelni odbyło się 15 marca 1595 roku. Datę tę poprzedziła bulla wydana przez papieża Klemensa VIII z końcem października 1594 roku zezwalająca na założenie placówki. W dokumencie tym zostały określone jej ramy sprowadzone do trzech świeckich wydziałów - sztuk wyzwolonych, prawa i medycyny. W 1595 roku uczelnia otrzymała statut, a akt założycielski w świetle panującego prawa został podpisany 5 lipca 1600 roku. Według tego aktu powstała szkoła wraz z kolegiatą zamojską oraz zostało przyznane uposażenie dla siedmiu profesorów. Król Zygmunt III zatwierdził ten akt nieco później – w 1601 roku.

Jan Zamojski i Zamość

Akademia Zamojska (pisana także jako "Zamoyska") mimo papieskiej proweniencji była uczelnią świecką i co ciekawe pierwszą prywatną w granicach Rzeczypospolitej. Wśród uczelni sytuowała się na trzecim miejscu, zaraz po krakowskiej i wileńskiej. Dwie pierwsze były jednak fundowane przez skarbiec królewski, ta natomiast w całości opłacana była z funduszy wielkiego kanclerza Jana Zamojskiego. Hasło: "Takie są Rzeczypospolite, jakie ich młodzieży chowanie" znalazło się w akcie fundacyjnym z 1600 roku i w pełni odzwierciedlało ambicje "kształcenia młodzieży szlacheckiej w humanistycznej kulturze umysłowej oraz przygotowanie jej do pracy publicznej na rzecz państwa" (Małgorzata Kowalewska, cyt za: "Powszechna Encyklopedia Filozofii").

Akademia funkcjonowała w ramach Ordynacji Zamojskiej i znajdowała się w Zamościu, pięknym mieście położonym około 80 kilometrów na południowy wschód od Lublina. (Ta ostatnia wskazówka wydaje się być niepotrzebna, biorąc pod uwagę historię i znaczenie Zamościa w historii Polski i polskiej kultury). Zamość na mocy przywileju lokacyjnego został założony i otrzymał prawa miejskie w 1580 roku. Od samego początku, oparty na ogromnym majątku rosnącego w siłę kanclerza i hetmana wielkiego koronnego Jana Zamojskiego, stanowił stolicę jego włości - Ordynacji Zamojskiej. Miasto, wtedy już stanowiące jeden z większych ośrodków kulturalnych, dość szybko stał się znaczącym ośrodkiem edukacyjnym. Niebagatelne znaczenie dla wizerunku miasta miał unikatowy zespół architektoniczno-urbanistyczny, który w późniejszych latach, w ramach tzw. Starego Miasta nazywany był "perłą renesansu", "miastem arkad" czy "Padwą północy".

Program uczelni

Akademia Zamojska od pierwszych lat swojego istnienia kładła nacisk na odpowiednie kształcenie młodych przedstawicieli szlachty, w nich widząc awangardę późniejszych rządów Rzeczypospolitej. Jak pisze Kowalewska: "Dlatego w pierwotnym programie najwięcej uwagi przykładano do nauki języków obcych, prawa publicznego i cywilnego oraz znajomości zasad funkcjonowania instytucji i urzędów państwowych. Uczelnia miała podjąć systematyczną pracę także w takich dziedzinach naukowych, jak filologia klasyczna i historia”. Program taki był ze wszech miar najwłaściwszy dla odpowiedniej edukacji państwowotwórczej. Odpowiadał także na potrzebę zastąpienia "dziedzicznych intelektów" na "intelekty świadome", gdzie wiedza i prawne mechanizmy są ważniejsze od "interesu wynikającego z racji urodzenia".

Powszechna Encyklopedia Filozofii przytacza istotne w tym względzie fakty. Małgorzata Kowalewska pisze: "Od 1637 uczelnia miała prawo do nadawania stopnia doktora filozofii; w 1638 miała miejsce pierwsza promocja prawnicza. W 1648 utworzono wydział teologii, od tego samego roku uczelnia posiadała prawo nadawania stopnia doktora teologii. Pozwolenie na utworzenie wydziału teologii, którego studenci napływali z założonego w 1640 seminarium duchownego, wydał papież Innocenty X. Lata 1595–1648 były okresem świetności Akademii, w której wykładali znani wówczas uczeni: Szymon Birkowski, Adam Burski, Tomasz Drezner, Jan Ursinus (Niedźwiecki). Wykłady rozpoczęły się w 1595. Studenci podzieleni byli na pięć nacji: polską, litewską, ruską, prusko-inflancką i cudzoziemską".

Szymon Szymonowic

Ciekawostką jest fakt, że uczelnię tę pomagał w pierwszych latach organizować Szymon Szymonowic, słynny twórca polskiego gatunku bukoliki czy idylli - sielanki. Ten humanista i renesansowy poeta od 1586 roku związany był z Janem Zamojskim, sławiąc go w swoich wierszach. To dzięki niemu uzyskał na sejmie w 1590 roku tytuł szlachecki herbu Kościesza. Co istotne, nie tylko Jan Zamojski zachwycał się wierszami pisanymi o nim samym... Szymonowic otrzymał od papieża Klemensa VIII wieniec poetycki za dedykowany papieżowi poemat "Joel propheta - ad Clementem VIII Pontificem Maximun. 1593", w którym poeta nawiązuje do słynnej postaci proroka Joela, jednego z siedmiu proroków Starego Testamentu, uwidocznionemu przez Michała Anioła na malowidle Kaplicy Sykstyńskiej. Papieżowi bardzo spodobała się taka właśnie poetycka "transpozycja" jego osoby.

***

Czytaj także:

• Szymon Szymonowic – ostatni poeta polskiego renesansu
• Jan Zamoyski. Szara eminencja początków Rzeczpospolitej

***

Akademia najlepsze lata swojej świetności notowała w XVII wieku – zdobywała znaczący rozgłos zarówno w Polsce, jak i w całej Europie. Dzięki niej Zamość stał się jednym z głównych ośrodków polskiej myśli naukowej. Z biegiem lat uczelnia zmieniała swój charakter z uczelni szlacheckiej na uczelnię mieszczańską. Co ciekawe, już pod koniec pierwszej dekady XVII wieku szlachta stanowiła jedynie 5 procent spośród ponad 230 nowych studentów. Jednak wcześniejsze podupadanie Akademii związane było z walką między ordynatami zamojskimi a biskupstwem chełmskim o zwierzchnictwo nad uczelnią. Pierwsi dążyli do jej świeckiego charakteru, drudzy pragnęli uczynić z niej uczelnię o religijnym charakterze. Ostateczna likwidacja tej pierwszej w Polsce prywatnej uczelni dokonała się w 1784 roku, kiedy rząd austriacki zamknął ją, a w jej miejscu powołał liceum.

PP