"Gierek". Kto jest kim w filmie o pierwszym sekretarzu PZPR?
Życie i śmierć według Polaków
Szczególnie urodzajną gałęzią polskiego przemysłu filmowego były w 2022 roku produkcje biograficzne lub sięgające po wątki z życia rozmaitych postaci historycznych. Najgłośniejszym filmem w tym nurcie był bez wątpienia "Gierek" w reżyserii Michała Węgrzyna, który spróbował przedstawić Edwarda Gierka (1913-2001) w znacznie lepszym świetle, niż historycy epoki komunizmu. Do okresu PRL sięgają także twórcy "Proroka" (reż. Michał Kondrat), filmowej biografii prymasa Stefana Wyszyńskiego (1901-1981), oraz miniserialu "Zieja" (reż. Robert Gliński) opowiadającego o życiu i działalności księdza Jana Ziei (1897-1991), uczestnika wojny 1920 roku, kampanii wrześniowej i powstania warszawskiego, a także działacza opozycji w Polsce Ludowej.
Najdalej w przeszłość sięgnęli twórcy "Diabła łańcuckiego" (reż. Maciej Jurewicz), serialu, a zarazem filmu kinowego według powieści Jacka Komudy. To opowieść oparta na faktach z życia starosty zygwulskiego Stanisława "Diabła" Stadnickiego (1551-1610). Produkcja została sfinansowana dzięki internetowej zbiórce pieniędzy. Bliższy naszym czasom jest "Johnny" (reż. Daniel Jaroszek) opowiadający o jednym z epizodów duszpasterskiego życia księdza Jana Kaczkowskiego (1977-2016), a także "Prawdziwe życie aniołów" (reż. Artur W. Baron), fabuła inspirowana historią choroby Krzysztofa Globisza i z Krzysztofem Globiszem w roli głównej. "Broad Peak" (reż. Leszek Dawid) rozpięty jest między rokiem 1988 i 2013, dwiema ważnymi w życiu himalaisty Macieja Berbeki (1954-2013) datami, wyznaczającymi dwie próby zdobycia tytułowego szczytu. Z kronikarskiego obowiązku trzeba tu wspomnieć także o megalomańskiej i niezamierzenie groteskowej "Niewidzialnej wojnie", filmie Patryka Vegi o Patryku Vedze, który deklaruje, że to jego ostatnie dzieło nakręcone w Polsce.
Najgorsi w Polsce. Historie mafiozów i gangsterów znad Wisły
Gdy zechcemy cofnąć się do burzliwych polskich lat 90., trafimy na produkcję "Jak pokochałam gangstera" (reż. Maciej Kawulski), zanurzoną w romantycznym sosie opowieść o Nikodemie Skotarczaku (1954-1998), czyli niesławnym trójmiejskim gangsterze Nikosiu. Poznamy również dalsze losy bohaterów legendarnego "Długu" Krzysztofa Krauzego. Po 22 latach od premiery tamtego filmu reżyserzy Denis Delić i Bogusław Job przedstawiają nam "Mój dług" według książki Sławomira Sikory, jednego z dwóch biznesmenów, którzy w 1994 roku zamordowali prześladujących ich bandytów.
Agnieszka Smoczyńska przenosi nas nie tylko do wcześniejszych dekad, lecz także w zupełnie inne miejsce. Jej "Silent Twins", koprodukcja polsko-brytyjsko-amerykańska, to historia dwóch czarnoskórych bliźniaczek wychowanych w Walii, które od trzeciego roku życia umilkły dla świata i rozmawiały wyłącznie ze sobą. Film powstał na kanwie książki Marjorie Wallace pod tym samym tytułem (1986).
Film o Stanisławie Marusarzu. "Marzyłem o własnych nartach i wielkich wynikach"
Temat losów Polaków w czasie II wojny światowej porusza m.in. "Marusarz. Tatrzański orzeł" (reż. Marek Bukowski) o skoczku narciarskim i kurierze Związku Walki Zbrojnej Stanisławie Marusarzu (1913-1993) oraz jego siostrze Helenie (1918-1941), narciarce zamordowanej przez Niemców za działalność w polskim ruchu oporu. O latach wojennych opowiada także "Filip" (reż. Michał Kwieciński), film na podstawie powieści Leopolda Tyrmanda pod tym samym tytułem, w której pisarz użyczył tytułowej postaci wiele wątków własnej biografii.
Poza zmyśleniem
Na dużym i małym ekranie pojawiło się też niemało dokumentów biograficznych. To m.in. "Ania" (reż. Michał Bandurski, Krystian Kuczkowski) o aktorce Annie Przybylskiej (1978-2014), "Simona" (reż. Natalia Koryncka-Gruz) o Simonie Kossak (1943-2007), sławnej biolog i działaczki na rzecz ochrony przyrody, "Zasada" (reż. Michał Bolland) o kierowcy rajdowym Sobiesławie Zasadzie, "Śniła mi się połonina" (reż. Robert Żurakowski) o Ludwiku Pińczuku, twórcy bieszczadzkiego schroniska "Chatka Puchatka", oraz "Tego się nie robi kotu", film Jana Gębskiego o Marii Ewie Zielińskiej (1923-2021), artystce, projektantce i bohaterce Powstania Warszawskiego.
Setna rocznica urodzin Leopolda Tyrmanda - zobacz serwis specjalny
Dokumentaliści chętnie sięgali do życiorysów wybitnych i cenionych muzyków, dając nam filmy "Zbigniew Seifert. Przerwana podróż" (reż. Robert Kaczmarek) o przedwcześnie zmarłym skrzypku jazzowym Zbigniewie Seifercie (1946-1979), "Na zawsze Melomani" (reż. Rafał Mierzejewski) o jazzie w PRL-u i łódzko-krakowskim zespole Melomani, "30 lat wymówek" (reż. Armand Urbaniak) o perkusiście grupy Dżem Michale Giercuszkiewiczu (1954-2020), a także "Jazz outsider" (reż. Janusz Majewski), dokument z udziałem wielu muzyków jazzowych, i "Chopin. Nie boję się ciemności" (reż. Joanna Kaczmarek), w którym trzej pianiści Fares Marek Basmadji, Leszek Możdżer i Jae-Yeon Won opowiadają o miłości do twórczości Fryderyka Chopina i trudnych doświadczeniach historycznych swoich ojczyzn.
Inne filmy dokumentalne, na które warto zwrócić uwagę, to "Anioły z Sindżaru" (reż. Hanna Polak) o ludobójstwie Jazydów dokonanym przez Państwo Islamskie w 2014 roku, a także "Czarnobyl. Ludzie ze stali" (reż. Amadeusz Kocan) o wciąż żyjących tzw. samosiołach, czyli nielegalnych osiedleńcach w strefie wykluczenia wokół byłej elektrowni atomowej w Czarnobylu.
Polscy żołnierze na frontach II wojny światowej - zobacz serwis historyczny
Wojna, woda i komunizm
Epizody II wojny światowej, jako jednego z najistotniejszych składników polskiej tożsamości historycznej, każdego roku inspirują filmowców i tak było również w minionych dwunastu miesiącach. Z piątym sezonem powróciły "Wojenne dziewczyny" (reż. Filip Zylber), serial osadzony na tle podziemnej walki z niemieckim okupantem w Warszawie. Film "Orlęta. Grodno '39" (reż. Krzysztof Łukaszewicz) przypomina dramatyczne losy dzieci i dorosłych w atakowanym przez sowiecką armię Grodnie. "Orzeł. Ostatni patrol" (reż. Jacek Bławut) przedstawia ostatnie dni legendarnego okrętu podwodnego ORP Orzeł, który zaginął w tajemniczych okolicznościach na przełomie maja i czerwca 1940 roku. Na latach II wojny światowej kończy się fabuła serialu "Kamerdyner" (reż. Filip Bajon), powstałego z materiałów, z których twórcy zmontowali w 2018 roku pełnometrażowy film kinowy inspirowany historią "kaszubskiego króla" Antoniego Abrahama.
Okres PRL, obficie eksploatowany w produkcjach biograficznych, pojawia się również jako tło fikcyjnych opowieści. W filmie "Marzec '68" (reż. Krzysztof Lang) tytułowy burzliwy czas w dziejach Polski jest tłem dla romansowego wątku rodem z "Romea i Julii" - ona jest Żydówką, a on synem pracownika MSW. Czwarty sezon serialu "Stulecie winnych" (reż. Piotr Śliskowski, Krzysztof Łukaszewicz) przeprowadza widzów przez kilkanaście lat historii komunizmu, od czerwca 1976 roku, aż do wyborów w czerwcu 1989 roku. Komedia obyczajowa "Chrzciny" (reż. Jakub Skoczeń) opowiada o planowanej w grudniu 1981 roku uroczystości rodzinnej, którą uniemożliwia sam generał Jaruzelski, wprowadzając "stan wojenny na obszarze całego kraju".
"Wielka woda". Jak powódź tysiąclecia obnażyła niewydolność państwa
Wydarzenia i klimat pierwszych lat po upadku komunizmu stara się oddać "Śubuk" (reż. Jacek Lusiński), inspirowana prawdziwą historią opowieść o matce autystycznego chłopca, która na początku lat 90. walczy w imieniu syna z bezduszną biurokracją państwową i wpływa na zmianę polskiego prawa o systemie edukacji. Z kolei głośna i popularna na całym świecie "Wielka woda" (reż. Jan Holoubek, Bartłomiej Ignaciuk) to serial, w którym fikcyjne losy bohaterów ukazano na tle dramatycznej sytuacji Wrocławia podczas pamiętnej powodzi w 1997 roku.
Czerwiec 1976 - zobacz serwis specjalny
Tak się żyje za granicą
Światowa kinematografia, szczególnie zachodnia, także lubi filmy biograficzne lub inspirowane wydarzeniami z życia prawdziwych ludzi. W tym roku nie zabrakło naprawdę głośnych i niekiedy kontrowersyjnych tytułów. Nakręcona na podstawie książki Joyce Carol Oates "Blondynka" ("Blonde", reż. Andrew Dominik) to opowiedziana na nowo historia aktorki Marylin Monroe (1926-1962), jej traumatycznym dzieciństwie oraz cenie, jaką przyszło jej zapłacić za sławę. Inną amerykańską ikonę wziął na warsztat reżyser Baz Luhrmann, który w "Elvisie" kreśli portret Elvisa Presleya (1935-1977), skupiając się na jego relacjach z menedżerem Tomem Parkerem i żoną Priscillą. Drogę do sławy Whitney Houston (1963-2012) przedstawia film "Whitney Houston. I Wanna Dance with Somebody" (reż. Kasi Lemmons). W biograficznej komedii "Weird: The Al Yankovic Story" (reż. Eric Appel) główną postać gra Daniel Radcliffe, a sam Al Yankovic wciela się jedną z drugoplanowych ról.
Życie pisarki Emily Brontë (1818-1848) i jej sławnego rodzeństwa to kanwa produkcji "Emily" (reż. Frances O'Connor). Historię Josepha Bologne (1745-1799), francuskiego kompozytora i skrzypka zwanego "Czarnym Mozartem", pierwszego czarnoskórego muzyka prowadzącego najważniejsze orkiestry we Francji, przybliża "Chevalier" (reż. Stephen Williams). Autentyczna grenlandzka wyprawa duńskiego kapitana Ejnara Mikkelsena (1880-1971), opisana przez niego samego w książce "Farlig Tomansfaerd" została przedstawiona w filmie "Walka z lodem" ("Against the Ice", reż. Peter Flinth).
O stygmatyku ojcu Pio (1887-1968), któremu twarzy użycza Shia LaBeouf, opowiada "Padre Pio" (reż. Abel Ferrara), o bokserze Jemie Belcherze (1781-1811) - "Narodziny mistrza" ("Prizefighter: The Life of Jem Belcher", reż. Daniel Graham), zaś o Elżbiecie Bawarskiej (1837-1898) Zarówno film "W gorsecie" ("Corsage", reż. Marie Kreutzer), jak i serial "Cesarzowa Sisi" ("The Empress", reż. Florian Micoud Cossen, Katrin Gebbe). "Wojna królów" ("Jan Žižka", reż. Petr Jákl) to nakręcona z brytyjskimi i amerykańskimi aktorami czeska produkcja o Janie Žižce, bohaterze narodowym Czechów, i epoce wojen husyckich.
Sentymentalne oblicze dawnego Hollywood to temat luźno opartych na biografii reżysera Stevena Spielberga "Fabelmanów" ("The Fabelmans"), a patologię współczesnej "Fabryki Marzeń" odkrywa "Jednym głosem" ("She Said", reż. Maria Schrader), dzieło o Megan Twohey i Jodi Kantor, dziennikarkach, które opisały seksualne przestępstwa producenta filmowego Harveya Weinsteina. Blaski i cienie życia za oceanem przedstawia drugi sezon serialu "Little America" (reż. Deepa Mehta, Aron Gaudet, Sunu Gonera, Tinge Krishnan, Tara Miele, Diane Paragas, Gita Pullapilly, Patricia Riggen, Darya Zhuk), który w formie antologii snuje opowieści oparte na prawdziwych historiach imigrantów osiedlających się w USA.
Wielbicieli angielskiego humoru z pewnością ucieszył "Książę" ("The Duke", reż. Roger Michell), oparta na faktach komedia o zuchwałej kradzieży dokonanej w 1961 roku przez bezrobotnego kierowcę autobusu Kemptona Buntona. Przy użyciu zwykłej drabiny wyniósł on cenne dzieło sztuki z londyńskiej National Gallery, a jako okup zażądał od władz wpłaty na cele dobroczynne.
Wywiad, który skrzywdził wszystkich. Prawda i fikcja w serialu "The Crown"
Kontrowersji wokół brytyjskiej rodziny królewskiej po raz kolejny dostarczył Netflix, niedługo po śmierci królowej Elżbiety II publikując piąty sezon głośnego serialu "The Crown" (reż. Christian Schwochow, Jessica Hobbs, Alex Gabassi, May el-Toukhy, Erik Richter Strand), a tuż po nim skandalizujący dokument "Harry i Meghan" ("Harry & Meghan", reż. Liz Garbus), opowiedziana z perspektywy tytułowych bohaterów historia niechęci Windsorów do wybranki księcia. Korzystając z zamieszania, reżyser Ed Perkins dał jeszcze publiczności biograficzny film dokumentalny "Diana. The Princess" ("The Princess").
Fakty z bliska i z daleka
Leif Eriksson. Wiking, który wyprzedził Kolumba
Widzowie gustujący w odległych czasach, po których pozostało więcej legend niż pewnych źródeł, mogą wybrać krwawe opowieści o Wikingach, krwawe dzieje germańskich plemion lub równie krwawe obrazki z życia w Anglii sprzed tysiąca lat. Skandynawscy wojownicy to bohaterowie filmu "Wiking" ("The Northman", reż. Robert Eggers) nakręconego na podstawie losów legendarnego Amletha, a także pierwszego sezonu "Wikingów. Walhalli" ("Vikings. Valhalla", reż. Steve Saint Leger, Hannah Quinn, David Frazee, Niels Arden Oplev), sequelu serialu "Wikingowie". Sto lat po historii przedstawionej w tamtej produkcji poznajemy dzieje najsłynniejszych wikingów w historii, m.in. Leifa Erikssona (ok. 975-1020).
Tę samą epokę w nieco innym regionie Europy (choć chętnie łupionym przez Wikingów) przedstawia piąty sezon serii "Upadek królestwa" ("The Last Kingdom", reż Jon East, Andy Hay, Paul Wilmshurst, Anthony Philipson, Alexander Dreymon), fabuła na motywach biografii Uhtreda Śmiałego (ok. 971-1016), wodza zaangażowanego w długoletnią wojnę między zwaśnionymi angielskimi rodami. A gdy cofniemy się o kolejny tysiąc lat, znajdziemy się wśród "Barbarzyńców" ("Barbaren", reż. Stefan Ruzowitzky, Lennart Ruff). W drugim sezonie serialu o germańskim bohaterze Arminiuszu z plemienia Cherusków (16 p.n.e.-21 n.e.) obserwujemy kolejne epizody walk z wojskami rzymskiego imperium.
Bliżej naszych czasów, bo zaledwie niespełna pięć wieków temu, rozgrywa się akcja serialu "Becoming Elizabeth" (reż. Justin Chadwick, Udayan Prasad, Catherine Morshead), dramat biograficzny o królowej Anglii i Irlandii Elżbiecie I Tudor (1533-1603), a tylko trzysta lat dzieli nas od zaskakująco wiernego faktom historycznym serialu komediowego "Nasza bandera znaczy śmierć" ("Our Flag Means Death", reż. Fernando Frias, Nacho Vigalondo, Andrew DeYoung, Taika Waititi, duet Bert i Bertie). Produkcja opisuje wydarzenia z 1717 roku i przypomina postać Stedego Bonneta (1688-1718), szlachica z zamożnego angielskiego rodu, który w pewnym momencie życia porzuca ziemiańskie wygody i zostaje piratem.
Jeszcze więcej produkcji osadzonych zostało w realiach wieku XIX. Z drugim sezonem powraca "Gentleman Jack" (reż. Edward Hall, Amanda Brotchie, Fergus O'Brien), dzieło oparte na dziennikach Anne Lister (1791-1840), Angielki i "pierwszej nowoczesnej lesbijki". Końcówkę stulecia przedstawia serial "Pozłacany wiek" ("The Gilded Age", reż. Michael Engler, Salli Richardson-Whitfield, Deborah Kampmeier) o epoce amerykańskiej historii zamykającej się w latach 1877-1900, a także miniserial "Wąż z Essex" ("The Essex Serpent", reż. Clio Barnard), ekranizacja powieści Sary Perry pod tym samym tytułem, która jest fikcyjną historią na społecznym tle epoki wiktoriańskiej, a zarazem czerpie z mitów i folkloru regionu hrabstwa Essex.
W zupełnie inne rejony XIX-wiecznego świata przenosi nas "Królowa wojownik" ("The Woman King", reż. Gina Prince-Bythewood), film o istniejącej przez niemal dwa stulecia w afrykańskim Królestwie Dahomeju jednostce wojskowej złożonej wyłącznie z kobiet. Produkcja opowiada o fikcyjnych postaciach, których losy są oparte na autentycznych wojowniczkach dahomejskich. Film spotkał się z krytyką za ukrywanie przez twórców nieprzyjemnych faktów na temat kobiet-żołnierek, które przez lata brały udział w procederze handlu niewolnikami.
Sto lat historii na ekranie
Czas na wiek XX. "Duchy Inisherin" ("The Banshees of Inisherin", reż. Martin McDonagh) to fabuła rozgrywająca się na tle kończącej się irlandzkiej wojny domowej (1922-1923). Ten sam okres jest czasem akcji serialu "1923" (reż. Ben Richardson) z Harrisonem Fordem i Helen Mirren w głównych rolach. To jeden z dwóch (obok "1883") prequeli produkowanego obecnie serialu "Yellowstone" z Kevinem Costnerem. W 1928 roku zaczyna się fikcyjna historia opowiedziana w filmie "Downton Abbey. Nowa epoka" ("Downton Abbey. A New Era", reż. Simon Curtis), kolejnym dziele opartym na stworzonym przez Juliana Fellowesa serialu "Downton Abbey" (2010-2015).
W lata 30. wprowadza nas szósty, finałowy sezon kultowego serialu "Peaky Blinders" (reż. Anthony Byrne), inspirowanego historią prawdziwego XIX-wiecznego gangu Peaky Blinders, a także luźno oparty na faktach "Amsterdam" (reż. David O. Russell) o jednej z najbardziej szalonych teorii spiskowych przedwojennej Ameryki (obalenie prezydenta Roosevelta i wprowadzenie dyktatury). Wierniejszy faktom jest osadzony ponad trzy dekady później serial "The Offer" (reż. Dexter Fletcher, Adam Arkin, Colin Bucksey, Gwyneth Horder-Payton). Wyprodukowane przez Alberta Ruddy'ego na podstawie jego własnej książki dzieło opowiada o latach 1969 -1972, gdy tenże Albert Ruddy pracował nad realizacją słynnego "Ojca Chrzestnego" Francisa Forda Coppoli.
Czasy najnowsze obecne są w pierwszej odsłonie serialu "Dahmer - Potwór. Historia Jeffreya Dahmera" ("Dahmer - Monster. The Jeffrey Dahmer Story", reż. Carl Franklin, Clement Virgo, Jennifer Lynch, Paris Barclay, Gregg Araki). To wywołująca dreszcz przerażenia historia jednego z najgorszych seryjnych morderców Ameryki, psychopaty zwanego kanibalem z Milwaukee, który zdołał popełnić kilkanaście zabójstw, nim przypadkiem wpadł w ręce policji. Głośna swego czasu sprawa intymnych nagrań z miesiąca miodowego Pameli Anderson i Tommy'ego Lee jest podstawą serialu "Pam i Tommy" ("Pam & Tommy", reż. Craig Gillespie, Gwyneth Horder-Payton, Hannah Fidell, Lake Bell).
Temat jednej z najnowszych i najgłośniejszych amerykańskich afer porusza serial "Zepsuta krew" ("The Dropout", reż. Michael Showalter, Francesca Gregorini, Erica Watson). Produkcja śledzi losy Elizabeth Holmes i jej działającej w latach 2003-2018 firmy Theranos, opowiada o oszustwie, którego się dopuściła, by przyciągnąć inwestorów i zarobić miliardy dolarów, dokumentuje upadek jej przedsiębiorstwa i przypomina wyrok, jaki wydał na nią sąd w Kalifornii.
Bogata oferta produkcji historycznych w 2022 pokazuje wyraźnie, że filmowcy nie przestaną interesować się opowieściami pisanymi przez życie, i każe przypuszczać, że kolejny rok przyniesie także wiele dzieł w tym nurcie. Historia przecież jeszcze się nie skończyła.
mc
