Studia techniczne i matematyka
Kazimierz Kuratowski urodził się 2 lutego 1896 roku w Warszawie, jako syn znanego adwokata Marka Kuratowa i Róży z Karżewskich. Matematyk, prof. Roman Duda w tekście "Kazimierz Kuratowski. 1896–1980" podkreśla, że młody Kazimierz "miał gorące serce polskiego patrioty". Dodaje, że za udział w strajku szkolnym został on wydalony z V gimnazjum rządowego.
"Edukację średnią ukończył w prywatnym gimnazjum im. Chrzanowskiego w Warszawie, ale uzyskana tam w 1913 roku matura nie dawała uprawnień do podejmowania studiów wyższych. Prawa takie dawała dopiero matura rządowa, którą Kazimierz uzyskał w tymże 1913 roku w Moskwie" – pisze prof. Roman Duda.
Kazimierza Kuratowskiego od młodości pociągały nauki ścisłe. Ponieważ ówczesna młodzież polska bojkotowała rosyjskie uczelnie w Warszawie, Kazimierz udał się do Glasgow, gdzie podjął studia techniczne. Sam tak wspominał ten okres swego życia w audycji Jerzego Mikke "Wizerunki ludzi myślących" w Polskim Radiu w 1974 roku:
- Wtedy matematyk to się wydawało, że to jest jakaś fantazja, że to w ogóle nie daje żadnej możliwości życia, zarobkowania. Ponieważ miałem też zainteresowania do fizyki i trochę do techniki w rezultacie zdecydowałem się, przynajmniej na początek, iść na inżynierię. Z jednym z moich kolegów wybraliśmy się do Glasgow, bo tam technika stała bardzo wysoko – mówił Kuratowski.
29:19 Audycja Jerzego Mikke - Wizerunki ludzi myślących (PR, 12.05.1974).mp3 Audycja Jerzego Mikke z cyklu "Wizerunki ludzi myślących". Rozmowa wybitnym matematykiem Kazimierzem Kuratowskim. (PR, 12.05.1974)
Rozpoczęte w 1913 roku studia w Anglii, nie mógł jednak kontynuować, bo rok później wybuchła I wojna światowa. W 1915 roku, okupujący Warszawę Niemcy zgodzili się na powstanie polskiego uniwersytetu. Kazimierz Kuratowski został jednym z pierwszych jego studentów, podejmując na nim studia matematyczne, które ukończył w 1918 roku.
Trzy lata później otrzymał na Uniwersytecie Warszawskim stopień doktora filozofii, a następnie – w tym samym 1921 roku - habilitował się. Od tej pory wykładał matematykę na UW, od 1923 roku na etacie zastępcy profesora.
Fascynacja topologią
Według Encyklopedii PWN - topologia to "dział matematyki wyższej zajmujący się badaniem przestrzeni topologicznych, czyli najogólniejszych przestrzeni, dla których można zdefiniować pojęcie przekształcenia ciągłego". Studnia nad nią szczególnie interesowały Kuratowskiego i im głownie poświęcił całe swoje późniejsze życie zawodowe.
Kazimierz Kuratowski od 1917 roku uczęszczał na seminarium z topologii Zygmunta Janiszewskiego i Stefana Mazurkiewicza na UW.
"Największy nań wpływ w tym czasie wywarli kierownicy tego seminarium oraz Jan Łukasiewicz i (od 1918 roku) Wacław Sierpiński, wówczas mistrzowie, a potem koledzy i przyjaciele" – pisze w swym tekście o Kuratowskim Roman Duda.
I dodaje:
"Wpływ mistrzów sprawił, że zainteresowania matematyczne Kuratowskiego skupiły się na topologii, ale obejmowały także deskryptywną teorię mnogości, teorię miary i logikę. Już jego dwie pierwsze prace, opublikowane w czasopiśmie filozoficznym, ujawniły charakterystyczne cechy jego twórczości: dążenie do jasności i ścisłości"- podkreśla prof. Duda.
Wprowadzone przez Kuratowskiego pojęcia w teorii mnogości i topologii na stałe weszły do monografii tych przedmiotów. Między innymi aksjomatyka domknięć, znana w świecie jako "aksjomatyka Kuratowskiego".
W 1927 roku Kuratowski objął III Katedrę Matematyki na Wydziale Ogólnym Politechniki Lwowskiej jako profesor nadzwyczajny i był jej kierownikiem do 1933 roku. Dwukrotnie był też dziekanem tego Wydziału. We Lwowie nawiązał bliską współpracę z tamtejszym środowiskiem matematycznym, przede wszystkim z prof. Stefanem Banachem.
W 1934 roku powrócił do Warszawy, gdzie otrzymał IV Katedrę Matematyki Uniwersytetu Warszawskiego jako profesor zwyczajny (1934-1935), następnie został kierownikiem III Katedry Matematyki (1935-1952, z przerwą wojenną).
Początki Instytutu Matematycznego
W czasie II wojny światowej Kazimierz Kuratowski wykładał na tajnym uniwersytecie w Warszawie. Chociaż musiał się ukrywać nadal pracował naukowo. Już w lutym 1945 roku wrócił na stanowisko profesora UW i zajmował je do przejścia na emeryturę w 1967 roku.
Tuż po zakończeniu II wojny światowej aktywnie uczestniczył w odbudowie życia naukowego w Polsce, m.in. był inicjatorem powołania Państwowego Instytutu Matematycznego, późniejszego Instytutu Matematycznego PAN. Był jego dyrektorem (1948-1968), przewodniczącym Rady Naukowej (1968-1980) i kierownikiem Działu Topologii (1948-1980).
- Jak wojna się skończyła stanęliśmy wobec zupełnie nowej rzeczywistości. Osobiście wystąpiłem z projektem utworzenia Instytutu Matematycznego, który miał obejmować swoją działalnością cały kraj - mówił Kazimierz Kuratowski w Polskim Radiu.
I dodawał: - Przed wojną zapotrzebowania na matematykę od strony praktyki, tzn. przemysłu - nie było, były inne warunki. Natomiast to się stało palącą potrzebą, żeby ta nasza matematyka mogła służyć odbudowie państwa, wielkiego przemysłu, techniki i w ogóle życia gospodarczego – mówił Kuratowski.
Prof. Czesław Olech, dyrektor Państwowego Instytutu Matematycznego w latach 1970-1985 podkreślał w audycji Marii Bobrowskiej "Twórcy nauki i nowej techniki" w Polskim Radiu w 1980 roku, że prof. Kazimierz Kuratowski przyczynił się w sposób istotny do odbudowy polskiej matematyki po 1945 roku.
- Stworzył ramy organizacyjne, odpowiednie warunki i atmosferę dla intensyfikacji badań matematycznych w Polsce, bezpośrednio po II wojnie światowej - mówił prof. Olech.
- Wystarczy wspomnieć, że np. informatyka bierze początki z naszego Instytutu. To znaczy w Instytucie Matematycznym była pierwsza grupa, która zajmowała się maszynami matematycznymi, która z czasem się rozrosła, usamodzielniła, utworzyła jednostkę organizacyjną. Ale to się tutaj zaczęło – dodawał Czesław Olech.
Z kolei prof. Karol Borsuk, matematyk, który zajmował się również topologią, zauważał w tej samej audycji w Polskim Radiu, że matematyka polska w okresie przedwojennym nie miała tego znaczenia w świecie, który uzyskała później. Także dzięki prof. Kazimierzowi Kuratowskiemu.
- Dopiero powstanie szkoły warszawskiej pozwoliło skoncentrować wysiłek twórczy matematyków polskich na pewnych kierunkach, wówczas znajdujących się w stadium początkowym, związanych z teorią mnogości. W szczególności topologia, funkcje rzeczywiste, podstawy matematyki. To była dziedzina, w której matematycy polscy szybko uzyskali bardzo wysoką pozycję w nauce światowej – podkreślał prof. Karol Borsuk.
12:16 Audycja Marii Bobrowskiej - Twórcy nauki i nowej techniki (PR, 10.12.1980).mp3 Audycja Marii Bobrowskiej z cyklu "Twórcy nauki i nowej techniki" o dorobku naukowym matematyka Kazimierza Kuratowskiego. (PR, 10.12.1980)
Życie poświęcone nauce
Oprócz działalności naukowej prof. Kuratowski brał aktywny udział w życiu organizacyjnym nauki polskiej. Wystarczy wspomnieć, że w latach 1936–1939 był sekretarzem Komitetu Matematycznego Rady Nauk Ścisłych. Ponadto członkiem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (od 1927), wiceprezesem Wydziału III (1946) i wiceprezesem Towarzystwa (1949).
Kazimierz Kuratowski w 1945 roku został także członkiem Polskiej Akademii Umiejętności, zaś w 1952 roku - Polskiej Akademii Nauk, której w kolejnych latach był wiceprezesem (1957-1968). Dodatkowo matematyk był wiceprezesem Polskiego Towarzystwa Matematycznego (PTM) i prezesem Oddziału Warszawskiego PTM (1938–1946), a później prezesem PTM (1946-1953).
Kuratowski był także sekretarzem, a od 1952 roku redaktorem naczelnym "Fundamenta Mathematicae" - wydawnictwa, wokół którego skoncentrowała się w znacznym stopniu działalność polskich matematyków. Był także m.in. współtwórcą i redaktorem wydawnictwa "Monografie Matematyczne", w ramach którego publikowano najcenniejsze prace przedstawicieli szkoły matematycznej warszawskiej i lwowskiej.
Kazimierz Kuratowski był również członkiem wielu towarzystw i akademii zagranicznych. Reprezentował matematykę polską w Międzynarodowej Unii Matematyki (wiceprezes w latach 1963-1966), na licznych kongresach międzynarodowych, wykładał w wielu uniwersytetach na świecie. Został doktorem honoris causa uniwersytetów: w Glasgow, Pradze, Wrocławiu, Paryżu.
Zofia Kuratowska-Jaszuńska, córka Kazimierza Kuratowskiego, wspominała w Polskim Radiu w 1974 roku: - Kilkakrotnie mogłam uczestniczyć w podróżach mojego ojca za granicę. Byłam świadkiem wręczania tytułu doktora honoris causa w Sorbonie, uczestniczyłam we wszystkich przyjęciach na cześć mojego ojca. Było to dla mnie niezwykle wzruszające przeżycie, kiedy widziałam, jak najwięksi uczeni francuscy, laureaci Nagrody Nobla odnoszą się do mojego ojca z niezwykłym szacunkiem a zarazem, że jest między nimi bardzo serdeczna i naprawdę chyba przyjacielska więź – podkreślała córka Kuratowskiego.
Kazimierz Kuratowski zmarł 18 czerwca 1980 roku w Warszawie i został pochowany na Powązkach. Od 1981 roku, corocznie, przyznawana jest Nagroda im. Kazimierza Kuratowskiego przeznaczona dla najwybitniejszych matematyków do 30. roku życia.
pcz/im
Przy pisaniu tekstu korzystałem z:
R. Duda, "Kazimierz Kuratowski 1896–1980" [w:] "Monumenta Universitatis Varsoviensis. Portrety uczonych. Profesorowie Uniwersytetu Warszawskiego po 1945", Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2016.
