Eseje z przekorą. Przepis Virginii Woolf

28 marca mijają 83 lata od śmierci autorki "Pani Dalloway". Jest to dobra okazja, by powrócić do radiowych rozmów na temat tej kultowej dla wielu pisarki. By przypomnieć, że dzieło Virginii Woolf to kopalnia intrygujących idei, a może przede wszystkich źródło wspaniałej prozy.

"Porzuć salony, idź na wrzosowisko"

Jak podkreślają znawcy tej twórczości, wśród podstawowych pytań, które zadaje sobie Virginia Woolf, znajdują się te o możliwości dotarcia do drugiego człowieka, zrozumienia go. Zawsze przy tym chodzi również o własną tożsamość, o poznanie samej siebie.

– Widać to choćby w jej wczesnej powieści "Noc i dzień". Jej bohaterowie, młodzi ludzie, szukają swojego miejsca w świecie i podejmują nieustanne próby znalezienia siebie, odnalezienia swojej tożsamości w oczach ludzi, z którymi się stykają – mówiła Magda Heydel.

Podobnie rzecz się ma choćby w opowiadaniach, które rozgrywają się w salonie pani Dalloway (ta postać przeobrazi się później w tytułową bohaterkę najsłynniejszej powieści Woolf). Jeden z gości pani Dalloway wyobraża sobie na przykład, co by było, gdyby ci wszyscy spętani konwenansem i grą pozorów, goniący za karierą ludzie wyszli nagle z tych zamkniętych przestrzeni. Poszli na jakiś, surrealistyczny nieco, spacer po wrzosowisku, zaczęli sobie mówić prawdę, pozbyli się masek.

400-letni everyman

Tę ideę szukania migotliwej prawdy o człowieku, eksplorowania jego wnętrza można oczywiście rozpatrywać na tle przemian nowożytnej prozy i połączyć z charakterystyczną dla Woolf techniką narracyjną, jaką był strumień świadomości. Zabieg ten - polegający na odtworzeniu toku myśli - wykorzystała w swoich najdojrzalszych dziełach: w "Pani Dalloway" (pewien czerwcowy dzień 1923 roku z życia londyńskiej damy), "Do latarni morskiej" (podszyta utratą opowieść o rodzinie) czy w najbardziej eksperymentalnych "Falach" (doświadczenia życia sześciorga bohaterów). 

Jeszcze inną realizacją tematu: "kim jest człowiek?", "czym jest ludzka tożsamość?" stanowi "Orlando" Virginii Woolf. Ta daleka od realistycznych konwencji historia opowiada o tytułowym bohaterze, którego życie rozciąga się na przestrzeni ponad 400 lat i który z chłopaka na dworze królowej Elżbiety przemienia się w trzydziestosześcioletnią kobietę z lat 20. XX w. wieku.

– Ta powieść jest zgodna jest z duchem epoki, powstała kilka lat po "Ulissesie" Joyce’a, więc to nie przypadek, że Orlando jest jednocześnie mężczyzną i kobietą – podkreślał w 1994 roku w radiowej Dwójce Piotr Matywiecki. A Elżbieta Czerwińska dodała, że ów frapujący temat androginiczności, pierwiastka męskiego i żeńskiego w człowieku, znajdziemy także w "Pani Dalloway".

Współczucie i bezwzględność

"Stanąć twarzą w twarz z życiem". Listy Virginii Woolf

Z jednej strony Virginia Woolf próbuje w swojej prozie objąć współodczuwającym spojrzeniem wiele postaci: odkryć ich anonimowe losy, ocalić w słowie, ale też poczuć się jak oni, wcielić się w nich, by pomnożyć swoje życiowe doświadczenia. Przykładem na to może być przejmujący, literacki drobiazg: "Oda napisana po części prozą na widok nazwiska Cutbush nad wejściem do masarni w Pentonville". Narratorka nic nie wie o Johnym Cutbushu, ale jej wyobraźnia podsunęła jej całą gorzką historię niespełnionego życia rzeźnika i jego żony.

Z drugiej strony jednak Woolf potrafi być na swój sposób bezlitosna. Świadczą o tym choćby karykaturalne miniportrety ludzi obecne w jej "Dzienniku" czy kilka z jej opowiadań. W jednym z nich zatytułowanym "Dama w lustrze: refleksja", piękne domniemania o tytułowej kobiecie zostają zderzone z okrutną "prawdą" o niej. Według narratorki człowiek czasami skrywa "pustkę, nic". Dlatego, jak czytamy, "ludzie nie powinni wieszać w domach luster", bo te pokazują, jacy jesteśmy naprawdę.

– To efekt genialnego zmysłu obserwacji Virginii Woolf. Tu nie ma sentymentów – komentowała taką postawę pisarki Magda Heydel.

Kobiety odzyskują głos

Katherine Mansfield dojrzała w bezwzględności patrzenia na życie i śmierć

Niezwykle istotne w tym pisarstwie są oczywiście wątki kobiece czy też feministyczne. Jak zauważyła Magda Heydel, wczesne opowiadania Woolf są historiami o zjawisku, które można by nazwać "głosem zawłaszczonym". – Mamy tu do czynienia z bohaterkami, które nie mówią swoim głosem, ale przez kogoś przefiltrowanym. Uderzające jest też opowiadanie o biografii pewnej pisarki spisane przez jej przyjaciółkę. Virginia Woolf obiera tę historię z kolejnych warstw hipokryzji, z kolejnych warstw cudzego głosu, żeby spróbować dotrzeć do tego, kim była naprawdę ta osoba. Kim była ta, którą ubrano w stereotypowe obrazy tego, czym powinno być spełnione życie kobiece – mówiła tłumaczka.

W innych opowiadaniach Woolf, na przykład w "Kobiecym college’u widziany z zewnątrz", odnajdujemy już "głos kobiecy odzyskany". – To historia o tym, jak podejmuje się decyzje, żeby być sobą, jak wyłania się ze skorupy konwenansu społecznego, ze skorupy dyskursu, który zawłaszcza – opowiadała Magda Heydel.

Chwile istnienia

Znakiem firmowym prozy Virginii Wollf są te fragmenty, które zdradzają istotny rys jej wrażliwości: umiejętność zauważenia tego, co składa się na naszą codzienność. Chodzi zatem o sensualne opisy londyńskiej ulicy czy nadmorskiego pejzażu, upajanie się smakami i zapachami, chodzi o afirmację zwyczajności i zachłanność przeżywania.

– Intensywność patrzenia jest tu absolutnie poetycka. Nie ma takiej rzeczy, która nie byłaby warta zanotowania – opowiadała o "Dzienniku" Woolf Magda Heydel, a sąd ten można odnieść również do pozostałych gatunków, które realizowała pisarka. Wystarczy bowiem przywołać ten słynny początkowy fragment "Pani Dalloway", gdy Klarysa wybiera się po kwiaty na przyjęcie, idzie ulicą, słyszy, jak bije Big Ben, obserwuje miasto. "W oczach ludzi, w ich rytmicznym kroku, w dreptaniu, ciężkich stąpaniach, w zgiełku i wrzawie, w powozach i samochodach, w autobusach, ciężarówkach, w ludziach-reklamach kiwających się i powłóczących nogami, w ulicznych orkiestrach, w katarynkach, w tryumfie, w hałasie, w dziwacznym wysokim śpiewie samolotu tam w górze było wszystko to, co kochała: życie, Londyn. Ta chwila w czerwcu".

"Poszłam za daleko"

"Cieszę się, że żyję, i żal mi nieżyjących", notowała Virginia Woolf w swoim dzienniku. Dziewięć lat później jednak, 28 marca 1941 roku, napisała dwa pożegnalne listy: do swojego męża Leonarda oraz do siostry Vanessy.

Zostawiała je na kominku w salonie swojego Monk's House w Rodmell, małej wiosce na południu Anglii. 

Niewątpliwy wpływ na jej osobowość miało trudne rodzinne dziedzictwo: apodyktyczny ojciec, wczesna śmierć matki i siostry. Potrafiła zamartwiać się niepochlebną opinią o sobie, nieraz wpadała w zwątpienie w to, co robi (choć pisanie było jej pasją - już jako 9-letnia dziewczynka zaczęła "wydawać" domowe pisemko), co jakiś czas przeżywała okresy załamań i głębokiej depresji. Czasy 2 wojny światowej przynosiły dodatkowe powody do lęku - wraz z mężem Leonardem planowała samobójstwo, gdyby Hitler miał zająć Wyspę.

"Tym razem poszłam za daleko, żeby znowu wrócić", napisała Virginia Woolf w liście pożegnalnym.

***

"Nessa zapytała: Czego by się chciało po własnej śmierci? Żeby nie przerywano przyjęcia". ("Dziennik", 22 stycznia 1932)

jp

Cytaty z książek Virginii Woolf na podstawie: "Chwile wolności. Dziennik 1915-1941", tł. Magda Heydel, Kraków 2007; "Pani Dalloway", tł. Krystyna Tarnowska, Kraków 2005; „Nawiedzony dom. Opowiadania zebrane, tł. Magda Heydel, Kraków 2012; "Pokrewne dusze. Wybór listów", Kraków 2014.
 

Atak (natchnienia)

- Miałem chyba 19 lat, wtedy już postanowiłem, że będę pisarzem, ale nie bardzo wiedziałem, jak to się robi. Pewnej nocy nie mogłem spać. Nagle napisałem kilkanaście wierszy, to był taki atak natchnienia, bardzo dziwny. Od tamtego momentu jakoś poważniej zacząłem myśleć o pisaniu wierszy.

Obraz poety w wierszach – z planu słuchowiska [POSŁUCHAJ]

Barańczak Stanisław

- Pierwszy raz zetknąłem się z nim jakoś bliżej, kiedy wysłałem swój wiersz na jakiś konkurs, na którym zwyciężył właśnie Staszek. Później jeździłem do Poznania i tam zaczęły się słynne kolacje u Barańczaków. To były początki lat 70. 

Brodski Josif

- Uważał, co mnie zawsze najbardziej rozśmieszało, że jeżeli kierowcy zatrzymują się na czerwonym świetle to dlatego, że czytają poezję. Że etyka bierze się z poezji. Dla niego pamięć ludzkości szła przez poezję. 

Czapski Józef

 - Kiedy on powoli odpływał od świata, prosił, żeby mu czytać różna rzeczy. Czytałem mu także jego własne teksty sprzed lat i widziałem, jaka to jest terapia dla niego. Jak słowo, w tym wypadku jego, które doskonale pamiętał, pomaga mu żyć. Świat Czapskiego wraca do mnie.

Dzieciństwo 

- Bez niego nie byłoby ani poezji, ani sztuki. Dzieciństwo to jest ogromna skarbnica, która nas żywi. Chociaż jak jesteśmy dziećmi, nikt nam nie mówi, że dzieje się coś niezwykłego, że powinniśmy bardzo uważanie to przyjmować i zapamiętywać. 

Ewolucja (we własnej poezji)

- Dotychczasowe moje tomiki określane były jako poezja publicystyczna czy polityczna. Od jakiegoś czasu piszę wiersze, które nie mieszczą się w tych kategoriach. Myślę, że jest rewolucyjna ewolucja, otwarcie się na większą ilość fenomenów, na bogactwo świata.

Gliwice 

- Mieszkaliśmy w małej uliczce, tuż obok Wojtka Pszoniaka. Gdy wieczorami wychodziłem na balkon, z komina koksowni wydobywał się ogień. To było niezwykłe, jak dantejskie sceny. Była także mięta, były wspomnienia lwowskie, byli ludzie, którzy mówili z akcentem śląskim, byli tacy, którzy mówili po niemiecku. To było w pewien sposób miasto kosmopolityczne, chociaż nie wiedziało się o tym.

Herbert Zbigniew 

- Mam kilka hipotez, dlaczego on pisał o malarstwie. Między innymi była to Herberta polemika z nowoczesnością. W esejach o malarstwie czy architekturze również jest on trochę inny niż w wierszach. Tam jest dystans, eseje o sztuce zaś pisane są z miłością.

Ironia 

- Norwid nam mówił, że bez ironii nie da się pisać i żyć. Ale są dwie różne rzeczy: ironia jako jeden ze składników świata poetyckiego i ironia jako światopogląd.

Kornahuser Julian   

- "Świat nieprzedstawiony" nie był naszym debiutem, obaj mieliśmy już nasze książki poetyckie. Ale on był wcześniej dojrzałym poetą, ja potrzebowałem trochę więcej czasu. On od razu wszedł w ton przyspieszonego mówienia, wierszy niecierpliwych, które wybuchały, które były jednym zdaniem.

Miłosz Czesław

 - W tej poezji jest zasadnicza i świadoma sprzeczność: poczucie horroru grozy świata i olśnienia jego pięknem. Ten dylemat Miłosza jest jednocześnie motorem napędowym jego poezji. Z jednej strony poczucie "chodzenia nad piekłem", a drugiej potrzeba przezwyciężenia bólu, dostrzeżenia piękna.

Muzyka   

- Poetów można podzielić na tych, którzy żyją malarstwem, i na tych, którzy żyją muzyką. Ja czuję się, jak choćby Iwaszkiewicz, poetą muzyki, choć nie stronię od malarstwa. Choć moje spotkanie z muzyką zaczęło się niedobrze. Rodzice wysłali mnie, 7-letniego, na lekcje fortepianu…

"Były długie lata, kiedy muzyka Mahlera mi pomagała", mówił w Polskim Radiu Adam Zagajewski Fot. Shutterstock

Norwid 

- W swoim wierszu o tym poecie zwracałem się do Norwida ironicznego. Teraz bardziej mnie pociąga Norwid ekstatyczny, gdzie ironia jest zapomniana. Lubię też Norwida satyryka, choćby świetnego obserwatora emigracji paryskiej.

Obrona (poezji)

- Bronię poezji i metafory przed nadmiarem naturalizmu. W zasadzie jest to sytuacja trudna, bo powinno się bronić prawdy przed fałszem i kłamstwami. Są jednak różne walki. Jest ta zasadnicza o to, by poczucie, że prawda jest lepsza od kłamstwa, nie zaginęło, choć są takie tendencje. Jest jednak zupełnie inna wojna, która nie wiadomo, jak się zakończy. To wojna między kulturą, którą dziedziczyliśmy, gdzie wyobraźnia i metafora odgrywają dużą rolę, a faktami, naturalizmem.

Paryż

- Paryż jest trudnym miastem, właściwie niegościnnym. Ofiarowuje piękne widoki i ulice, ale w sensie ludzkim to nie jest łatwe miasto. Jest w naturze Paryża pewien rodzaj absolutnej akceptacji przybyszów, ale bez ciepła.

Rilke Rainer Maria    

- Rilke, który przeżywał w pewnym momencie jakąś artystyczną i duchową przemianę, potrzebował Cézanne'a.  A Cézanne malował tylko to, co widział. Dzięki niemu Rilke odszedł od neoromantycznych wzlotów do konkretu.

Studenci (amerykańscy) 

- Kiedy miałem zajęcia w Teksasie, w Houston, w ramach tak zwanego creative writing program, moimi studentami byli głównie młodzi poeci i pisarze, często się z nimi przyjaźniłem. Od siedmiu lat jestem w Chicago, to jest normalny wydział, gdzie studenci są nadal sympatyczni, oczytania i inteligentni. Ale nie ma już też bliskości co w Houston. 

 Adam Zagajewski Fot. Andrzej Bołdaniuk

"Świat nieprzedstawiony" 

- Ta książka zwracała się przeciwko pewnemu etosowi lat 60., przeciwko fałszywemu estetyzmowi. Wtedy bardzo chciałem uzdrowić duchową sytuację literatury i przyczynić się do tego, żeby było więcej realizmu, więcej brania pod uwagę surowej, przykrej rzeczywistości.

Włochy 

-  Italia jest takim krajem, który nas nigdy nie zawiedzie. A ludzie we Włoszech są na ogół niezwykle sympatyczni - jeśli akurat nie prowadzą samochodu. Jak wsiądą w samochód i są na autostradzie, nagle zamieniają się w dzikie bestie.

***

Zmarły 21 marca w Krakowie Adam Zagajewski zostanie pochowany w Panteonie Narodowym w podziemiach krakowskiego kościoła Piotra i Pawła w Krakowie. Msza w intencji zmarłego poety odbyła się w niedzielę 11 kwietnia w Bazylice świętego Floriana. W pożegnaniu Adama Zagajewskiego z powodu trwającej pandemii wzięli udział rodzina i najbliżsi. 

Po zakończeniu uroczystości urna z prochami artysty została złożona w bocznej kaplicy świątyni.  - Przeniesienie prochów do Panteonu odbędzie się w lecie - mówił Polskiemu Radiu Robert Piaskowski, pełnomocnik prezydenta Krakowa do spraw kultury.

jp 

Bez jej zaangażowania i tytanicznej pracy u boku Jerzego Giedroycia nie było "Kultury" takiej, jaką dzisiaj znamy. Nim jednak rozpoczął się, tuż po wojnie, jej najważniejszy etap życia, było niełatwe dzieciństwo i pewien wyjątkowy - jak na ówczesną Polskę - sukces zawodowy.

"Nie miałam prawdziwego dzieciństwa"

- Odważyłam się ją kiedyś zapytać o najwcześniejsze lata. Siedziałyśmy w ogrodzie zimowym w Maisons-Laffitte. Zofia Hertz popatrzyła gdzieś przed siebie i zaczęła opowiadać - wspominała w jednym z radiowych nagrań Elżbieta Sawicka. - A była to opowieść o dziecku, które nie miało dzieciństwa. Ta wówczas 90-letnia kobieta mówiła z żalem, że nigdy nie widziała swoich rodziców razem.

Rodzice - Ludwik Neuding i Helena z domu Nisenson - rozstali się, gdy Zofia miała cztery lata. Została z matką, której nie wiodło się najlepiej: ciężko pracowała jako urzędniczka, a najbliższa rodzina miała jej za złe nieudane, jak się okazało, małżeństwo.

Gdy matka Zofii umarła kilka lat później, ojciec nie wziął córki do siebie do Piotrkowa. Dwunastoletnia przyjechała do Łodzi, pomieszkiwała u kolejnych krewnych, potem na stancjach. - Wspominała dramatyczną wyprawę do ojca, on wtedy miał już drugą żonę. Do Zosi się nie przyznawał, udawał jej wujka - opowiadała Elżbieta Sawicka.

W pewnym momencie Zofia zdała sobie sprawę, że jest za wszystko odpowiedzialna. Zrozumiała, że może liczyć tylko na samą siebie.

"Kandydatka na notariusza"

Po pierwszym roku studiów prawniczych Zofia rozpoczęła pracę w kancelarii notarialnej Apolinarego Karnawalskiego w Łodzi. W ciągu czterech lat nabrała takiej biegłości, że rejent był pewny, że jego uczennica da sobie radę na egzaminie notarialnym.

Wówczas w Polsce kobiety nie ubiegały się jeszcze o stanowisko notariusza.

Pierwsze zgłoszenie Zofii do egzaminu nie zostało zaakceptowane (prawdopodobnie dlatego, że była kobietą). Za drugim razem, dzięki znajomościom, udało się. W maju 1933 roku przystąpiła do egzaminu notarialnego, zdała go doskonale, a po tym, jak Karnawalski poszedł na urlop, zastąpiła go w kancelarii.

Zaczęło się od pustynnego namiotu

Na początku 1939 roku Zofia poślubiła Zygmunta Hertza, rok później zostali aresztowani we Lwowie i deportowani w głąb ZSRR. Po czternastu trudnych miesiącach (pracowali przy wyrębie lasu) wstąpili - na mocy układu Sikorski-Majski - do Armii Polskiej i wraz z nią przedostali się na Bliski Wschód.

W marcu 1943 roku na irackiej pustyni Zofia Hertz poznała Jerzego Giedroycia. - Jej 60 lat z paryską "Kulturą" było kontynuacją cudownego zbiegu okoliczności, kiedy Jerzy Giedroyc, Józef Czapski i ona spotkali się w jednym namiocie na pustyni w Iraku - opowiadała w Polskim Radiu Anna Olszewska, kuzynka Zygmunta Hertza. Należy dodać, że gdy Zofia Hertz poznała Giedrycia, pracowała już wówczas w 2 Korpusie z Józefem Czapskim.

Gdy w lutym 1946 roku ogłoszono powstanie Instytutu Literackiego, Zofia znalazła się wśród najbliższych współpracowników Giedroycia. - Zygmunt miał dylematy, ale Zofia powiedziała, że do Polski nie wraca - wspominała Anna Olszewska.

Gospodyni Maisons-Laffitte

- Mój mąż poświęcił dla mnie swoje życie i karierę. A ja nie wyobrażałam sobie w ogóle, jak to się wszystko ułoży. Ale trzeba było coś robić. Byliśmy rzuceni za burtę, do kraju nie mogliśmy wrócić - mówiła Zofia Hertz w jednym z radiowych wywiadów.

Stała się, jak to określano, strażniczką i westalką "Kultury". - Giedroyc nadawał kierunek i właściwe był dyktatorem w swoim małym państwie, ale bez Zosi Hertz nie mógłby tego robić. Była jego najwierniejszym żołnierzem - opowiadał po latach Czesław Miłosz.

Trzymała w garści wszystkie sprawy gospodarcze i finansowe, prowadziła księgowość, zajmowała się korektą. - Była rzeczywiście panią tego domu. A tego, którego nie lubiła, nie miał szans przebywać w "Kulturze" - podkreślał Jarosław Abramow.

Krystyna Kisielewska-Sławińska, również należąca do bywalców Instytutu Literackiego w Maisons-Laffitte, wspominała, jak to kiedyś siedzibę "Kultury" odwiedził Zbigniew Herbert. - Było trochę wina, w pewnym momencie Zbyszek zaczął prowokować Zofię. Ona to przyjęła bardzo serio, wywiązała się ostra wymiana zdań. Po powrocie Zbyszek zadzwonił, zaczął przepraszać, ale po tym zajściu miał już utrudnione wejścia do "Kultury"…

***

Czytaj także:

• "Słowo jest orężem najlepszym". Instytut Literacki – wyjątkowe wydawnictwo
• Ostatnie lato w Maisons-Laffitte. Rozmowy z Jerzym Giedroyciem 

***

- To było nasze życie, pracowaliśmy okrągłe lata, bez wakacji. Mało jest ludzi, którzy chcieliby w ten sposób postępować - opowiadała w jednym z ostatnich wywiadów Zofia Hertz. - Poświęciliśmy "Kulturze" nasze życie, bo własnego nie mieliśmy zbyt dużo.

Zofia Hertz zmarła 20 czerwca 2003 roku.

We wspomnieniach o niej przebija się jeden charakterystyczny rys. Jej wiara w to, że pomimo trudności i przeciwieństw jest w stanie osiągnąć, co zamierzała. - Ona wierzyła w trwałość idei, w trwałość pomysłu - mówił Jarosław Abramow. - I bez przerwy przekraczała samą siebie: czy to w kancelarii notarialnej, czy to w dalekiej Rosji, na pustyni w Iraku, w Rzymie czy w Paryżu.

jp

Prowincjo bałagulska! Stara Ukrajno! Mojaż Ty poetycka ziemio!

J. Iwaszkiewicz, "Kareta pocztowa", fragm.

Jarosław Iwaszkiewicz zmarł 44 lata temu, 2 marca 1980 roku. Przez całe swoje długie, 86-letnie życie powracał pamięcią do małej ojczyzny, której – jak pisał – zawdzięczał bardzo dużo. "Prawdą jest, że kocham Ukrainę, jej język, jej sztukę. I prawdą jest, że do końca moich dni pozostanę wdzięczny ukraińskiej przyrodzie, która mnie ukształtowała i nauczyła patrzeć", podkreślał poeta w liście do jednego z ukraińskich tłumaczy.

Pierwsze 24 lata

Na mapie małej ojczyzny Jarosława Iwaszkiewicza znajdowały się: Kalnik - wieś w środkowej części Ukrainy, w której w 1894 roku Jarosław przyszedł na świat; Tymoszówka - miejscowość związana z Szymanowskimi (Karol Szymanowski był kuzynem Jarosława); Jelizawetgrad (dziś Kropywnycki) – w którym poeta od 1904 roku mieszkał i chodził do gimnazjum, oraz Kijów.

W Kijowie Jarosław dokończył gimnazjum, zdał maturę, rozpoczął studia prawnicze na Uniwersytecie Kijowskim, kształcił się również muzycznie. Tu zaczął pisać i publikować swoje pierwsze utwory, marzył o karierze pianisty, pochłaniał książki.

W tym czasie również dużo podróżował, m.in. po majątkach rozsianych na Ukrainie, pracował jako korepetytor, odbył nawet wyprawę, której szlak biegł gdzieś między Kijowszczyzną a Podolem.

Mając 24 lata, wyjechał do Warszawy, by zacząć nowy rozdział swojego życia.

Wieczorne słuchanie ukraińskich bajek

Czterdzieści lat później – już po II wojnie, w zupełnie odmiennych warunkach politycznych – Iwaszkiewicz powrócił do krainy swojego dzieciństwa i młodości. Na trasie odbytej w 1958 roku podróży nie zabrakło oczywiście Kalnika.

– Byłem tam, w miejscu, gdzie stał dom, w którym się urodziłem – opowiadał poeta na antenie Polskiego Radia o swojej nostalgicznej wyprawie. – Ujrzałem pejzaż, który przez całe dzieciństwo miałem przed moimi oczami: staw szeroko rozłożony, błyszczący o południu pięknymi iskierkami. I drogę za stawem, którą zawsze się nazywała "drogą do niani Danczewskiej", bo zawsze tam chodziliśmy z moimi siostrami.

Inną "serdeczną opiekunką", obok niani, była kucharka. – Nazywała się Wasyłyna i miała brata, który zawsze do niej wieczorami przychodził. I ten brat sypał rozmaitymi opowiadaniami, gadkami, legendami. Wieczorami siedziałem w kuchni, przy palącym się pod płytą ogniu, i słuchałem, jak ten stary mężczyzna w kożuchu opowiada te piękne ukraińskie bajki – wspominał Iwaszkiewicz.

W radiowych opowieściach o dawniej Ukrainie nie zabrakło również przywołania mitycznych, bo zapamiętanych jako dziecko, "wielkich kurhanów", "zaklętego królestwa" ciotki Witkowskiej czy cmentarza w Daszowie, na którym pochowano ojca poety.

Portret Jarosława Iwaszkiewicza, lata 30. XX w. Fot. Polona/domena publiczna

Melancholia pejzażu

Obraz Ukrainy w twórczości Jarosława Iwaszkiewicza poddawany jest – jak to zwykle bywa z narracjami o czasach dzieciństwa – zabiegom mitologizacyjnym. – Proustowski ton jest u niego najczęściej związany właśnie z Ukrainą – opowiadał o autorze "Panien z Wilka" literaturoznawca Robert Papieski. – To był raj jego lat dziecięcych i młodości. Powracał pamięcią do tego czasu, w których czuł się chyba najszczęśliwszy.

Jak przypominał gość Polskiego Radia, Iwaszkiewicz w jednym ze swoich tekstów zestawiał pejzaże Ukrainy i Mazowsza, by dojść do wniosku, że tym, co łączy te dwa światy, jest melancholia. – Ukrainę kochał za melancholię pejzażu, za barwę, chociażby zachodów słońca – podkreślał Robert Papieski. – Kochał też Ukrainę za ludzi, których tam poznał, wśród których się wychowywał. W końcu: kochał ukraiński folklor i ukraińskie pieśni, które śpiewały mu jego siostry.

Ukraina nauczyła Iwaszkiewicza patrzeć. Uformowała jego światoodczucie, uwrażliwiła na świat zmysłów, pokazała wielokulturowe pogranicze, pozwoliła doświadczyć rzeczywistości egzotycznej, czasem groźnej i surowej, a po latach: zbliżonej do baśni.

Na te aspekty Iwaszkiewiczowskiej estetyki zwrócił choćby uwagę Czesław Miłosz, który w jednym ze swoich późnych wierszy, poświęconych autorowi "Brzeziny", pisał: "ty przyniosłeś ze swojej Ukrajny / Barwy i zapach kwitnącego stepu, / Słone powiewy od greckiego morza / I biel, i złoto bizantyjskich zmierzchów".

"Powiedział, że jesteśmy Europejczykami"

Ukraina była ważna dla Jarosława Iwaszkiewicza, ale i on sam był ważny dla Ukrainy. – Dla pisarzy ukraińskich Iwaszkiewicz stanowił wielki autorytet. Był tym, dzięki któremu poznawali lepiej kulturę polską – mówił w Polskim Radiu Robert Papieski.

Co więcej, według Dmytra Pawłyczki – poety i tłumacza – Jarosław Iwaszkiewicz pełnił rolę swoistego kulturowego pośrednika. "Ukazał nam, Ukraińcom, naszą ziemię i historię od tej strony, z której były widoczne tylko dla niego. Ale panorama jego Ukrainy jest również naszą Ukrainą. Przy pomocy Iwaszkiewicza poznaliśmy siebie jako czumacy i rolnicy, wędrowni filozofowie i marzyciele. Ale być może najważniejsze, co o nas powiedział – to to, że jesteśmy Europejczykami".

***

Czytaj także:

• Jarosław Iwaszkiewicz - długie i barwne życie poety i prozaika
• Jarosław Iwaszkiewicz umarł z tęsknoty za Hanią

***

W 1977 roku Jarosław Iwaszkiewicz odwiedził po raz kolejny – i ostatni, na trzy lata przed śmiercią – swój rodzinny Kalnik. Z miejsca, w którym spędził swoje pierwsze lata, pozostała wówczas już tylko furtka.

Świadkowie opisują, że stary poeta poprosił, by – tak czy inaczej – furtkę otworzyć. Chciał usłyszeć jej skrzyp, dźwięk, który w jego pamięci przypominał mu ten sam sprzed siedemdziesięciu lat. I który kojarzył mu się z jednym: powrotem do ukochanego domu.

jp

Źródła:

Diana Saniewska, Justyna Samsel, "Językowy obraz kresowości ukraińskiej w pismach Jarosława Iwaszkiewicza", materiały Międzynarodowej Konferencji Naukowej "Pogranicza, Kresy, Wschód a idee Europy", Białystok, 12–14 maja 2011; Radosław Romaniuk, "Inne życie: biografia Jarosława Iwaszkiewicza", tom 1., Wydawnictwo Iskry, Warszawa 2012; Czesław Miłosz, "To", Wydawnictwo Znak, Kraków 2000. 

Cały świat jest jedną mową. Gdybyś tak się w ten świat dobrze wsłuchał, mógłbyś nawet usłyszeć, co sto lat temu mówili, może tysiące. Bo słowa śmierci nie znają.

(W. Myśliwski, "Kamień na kamieniu")

Zarzekał się, że nie lubi wspominać, bo właściwe "nie ma co", a wszystkie biografie ze swojej natury są banalne i pospolite. Na szczęście Wiesław Myśliwski często wracał w radiowych nagraniach do swojej przeszłości. Być może również dlatego, że – jak nieraz mówił – opowiadając, porządkujemy chaos życia. Szukamy w nim wzoru, nadajemy wydarzeniom potrzebny nam do istnienia sens.

Opowiadając, tworzymy również literaturę.

Wieś, czyli źródło

Wszystko zaczęło się 25 marca 1932 roku w Dwikozach. Ta sandomierska wieś, miejsce przyjścia na świat Wiesława Myśliwskiego, stała się dla pisarza miejscem szczególnym: to z wiejskiego ("chłopskiego") doświadczenia wyrośnie jego twórczość. I to do tego miejsca będzie wracał – czy to dosłownie, czy dzięki pamięci – przez całe swoje życie.

– Teraz ta wieś jest murowana i piętrowa – mówił w Polskim Radiu w 2007 roku. – Ale idąc przez nią, widzę wieś mojego dzieciństwa. Te przygarbione chałupy strzechami kryte. Te ławeczki przed domami, tych ludzi tam siedzących, to drzewo.

– I to nawet nie jest to, że ta ławka, ta chałupa, to drzewo jest wyryte w mojej duszy. To jest bardziej, że według tej ławki, tej chałupy i tego drzewa ukształtowana została zdolność mojego wyobrażania sobie. Uformowane zostało widzenie nieba, słońca, deszczu. Całego świata dookoła tego.

Pamięć o rodzinie

Jeśli chodzi o rodzinną prehistorię, Wiesław Myśliwski przywoływał, "jak przez mgłę", postać prapradziadka ("być może walczył w powstaniu styczniowym"), pradziadka ("czasami przychodził, gdy spałem, odkrywał pierzynę, łapał mnie za palec u nogi i mówił: wstawaj śpiochu") oraz, już wyraźniej, dziadka ze strony matki.

– Dziadek, postawny mężczyzna, był działaczem ludowym i animatorem życia społecznego, założycielem, jeszcze przed I wojną, straży pożarnej. I znał Witosa – opowiadał Wiesław Myśliwski.

Mówiąc o samych rodzicach, wspominał, że małżeństwo to było "rodzajem mezaliansu". – Matka miała tylko szkołę podstawową, a ojciec pochodził z zamożniej rodziny, posiadał średnie wykształcenie, był oficerem. Wtedy to była wielka różnica. Dla dziewczyny ze wsi wyjść za kogoś takiego - to była partia! Ale moja matka, działaczka Związku Młodzieży Wiejskiej Wici, wcale nie była zahukana. I dużo czytała. Całe życie dużo czytała.

Ścieżki edukacji

Wiesław miał kilkanaście lat, kiedy zmarł jego ojciec. Trwała jeszcze II wojna światowa. – Miałem zawsze w sobie w takich różnych przykrych momentach rodzaj siły, która od razu kazała mi się zastanawiać nad tym, jak się odnaleźć w tej sytuacji. Jak sobie z tym dać radę – podkreślał po latach pisarz.

Zaczął pomagać matce: handlował dębiną na opał (drewno wyrąbywał z podpór przęseł mostowych w Sandomierzu), rozminowywał pola, łowił ryby, zajmował się stolarką.

Tuż po wojnie rozpoczął naukę w uruchomionej właśnie szkole powszechniej ("nie było jeszcze ławek, więc albo się przynosiło stołeczki ze sobą, albo się siadało na podłodze"), potem było sandomierskie gimnazjum i liceum. Uczył się dobrze ("na świadectwie z 7 klasy mam same piątki - ale może wszystkim wstawiono piątki?"), choć lekcje polskiego ten przyszły mistrz literackiego słowa wspominał z dystansem. – To właściwie była woda. Bez przeczytania książek można było mówić o Słowackim czy Mickiewiczu. Trzeba było tylko chwalić, bo to wielcy poeci.

W wieku 19 lat zdał maturę. Jak opowiadał, były wówczas dwa modne kierunki studiów, dwa zawody: inżynier i lekarz, "reszta się nie liczyła". Zdecydował się na ten drugi. – Zdawałem na budowę okrętów w Gdańsku, dopiero co otwarty wydział. Zdałem egzamin, ale mnie nie przyjęli z powodu braku miejsc – mówił w radiowej audycji Wiesław Myśliwski.

Chciał po tym iść do pracy, "na budowę". – Ale moja dziewczyna, obecna żona, zaciągnęła mnie na Katolicki Uniwersytet Lubelski. Miała znajomości wśród sandomierskich księży. No to pojechałem. Na polonistykę. Nikt nie wiedział, co to jest. i cóż ja będę po tym robił.

Fryzura à la Kochanowski

KUL, mówił pisarz, miał wówczas swoisty status. Z jednej strony dawał schronienie wielu osobom, które pozostawały w mniejszych lub większych konfliktach z ówczesną rzeczywistością społeczno-polityczną. Z drugiej strony - był "na cenzurowany, był infiltrowany, był biedny". Dawał stypendia w postaci wyżywienia na stołówkach, ale - zaznaczał Wiesław Myśliwski - było "nędznie". "Człowiek chodził bez przerwy głodny".

– Klimat był tu jednak taki, jaki prawdopodobnie panował na przedwojennych uczelniach: wolna wymiana myśli, spotkania z pisarzami. Nawet próbowano mnie namówić do udziału w tworzeniu teatru akademickiego. Strasznie nie miałem ochoty, ale magister upatrzył sobie mnie na postać Kochanowskiego, bo miałem bujną czuprynę. Było to, jak się okazało, jedynym moim walorem aktorskim - wspominał.

Wiesław Myśliwski odnalazł, mimo wszystko, na lubelskiej polonistyce bliski mu świat pojęć i wartości. – Chodziłem na seminarium do prof. Ireny Sławińskiej. Coś czuła, że jestem na tych studiach jakby w nie swoim świecie. Zaproponowała mi temat pracy o psychologizmie w prozie 20-lecia międzywojennego. Pochłonął mnie ten temat.

Debiut niepewnością podszyty

Po studiach Wiesław Myśliwski przeprowadził się wraz z żoną do Warszawy i znalazł pracę, początkowo jako redaktor, w Ludowej Spółdzielni Wydawniczej. W kolejnych dekadach, od połowy lat 70. do końca 90. XX w., był redaktorem naczelnym założonego przez siebie kwartalnika "Regiony".

Zaczął pisać.

– Praca w wydawnictwie może wpłynęła w jakimś stopniu na decyzję o pisaniu. Ale z drugiej strony ciągłe czytanie maszynopisów mogło zniechęcać do sięgnięcia za pióro. Może dlatego wystartowałem dość późno jak na zwyczaje literackich startów, bo w wieku 35 lat – opowiadał w Polskim Radiu Wiesław Myśliwski.

Swoją pierwszą książkę, "Nagi sad", zaczął tworzyć "po kryjomu, tak na wszelki wypadek, na próbę, z poczuciem ryzyka i bez perspektyw". – Napisałem ją i doszedłem do wniosku, że to grafomania. Wyrzuciłem rękopis. To był też czas, gdy urodził mi się syn. I potem napisałem drugą wersję książki. W trzy miesiące! – podkreślał pisarz niezwykłą, zważywszy na jego późniejszy rytm pisania, szybkość powstania "Nagiego sadu".

Debiut okazał się strzałem w dziesiątkę.

Wiesław Myśliwski, 1975 r. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

Kultura wiejska wymyśla się na nowo

– Kiedy wydawało się, że w literaturze polskiej lat 60. będziemy mieli dwa przeciwstawne, skrajne nurty tak zwanej literatury chłopskiej, pojawił się Wiesław Myśliwski, który w sposób genialny, od pierwszej powieści, wymyślił zupełnie inne rozwiązanie – mówił w Polskim Radiu prof. Przemysław Czapliński.

Te dwie skrajne postawy to z jednej strony nurt alienacyjny ("bohaterowie, wyjeżdżając na studia, stają się podwójnie wykorzenieni: nie są już chłopami, ale nie stają się mieszczanami", przykładem na to jest choćby "Tańczący jastrząb" Juliana Kawalca), z drugiej zaś nurt, w którym "wieś jest zamkniętym kosmosem, rzeczywistością kompletną". Jednak do owego wiejskiego uniwersum – jak w "Konopielce" Edwarda Rędlińskiego – może wkroczyć nowoczesność i ten świat zniszczyć.

Tymczasem Wiesław Myśliwski, podkreślał literaturoznawca, zrozumiał, jako jeden z niewielu, że kultura chłopska stała wówczas przed alternatywą: albo wymyśli siebie na nowo, albo po prostu zniknie.

–  W powieści "Nagi sad" mamy do czynienia z jednym z najpiękniejszych w literaturze portretów relacji między ojcem i synem – mówił prof. Przemysław Czapliński. –  W "Konopielce" nowoczesność przyniosła konflikt na linii ojciec-syn, a tu Myśliwski wymyślił coś dokładnie odwrotnego. Oto niepiśmienny ojciec w ramach rytuału codzienne wieczorem siada przy stole w kuchni i czyta gazetę, ze smakiem, z namaszczeniem, wciągając dziecko w zainteresowanie światem. Zaszczepia dziecku marzenie o innym świecie. Kiedy dziecko nauczyło się pisania, odkryło, że ojciec odrywał pewien spektakl, bo nie umiał czytać.

Wiesław Myśliwski jako pierwszy wymyślił nowoczesność widzianą jako "rezultat marzenia ojca, które zostaje zaszczepione potomkom". Co istotne – to, co nowe, nie przychodzi z zewnątrz, ale zostaje wyłonione z samej kultury wiejskiej jako marzenie o lepszym życiu. – Bohaterowie Myśliwskiego, pochodzący z kultury wiejskiej, sami wymyślają sobie rozwój, który wynosi ich poza wieś. Ale z którym mogą na tę wieś wrócić – podkreślał prof. Czapliński.

"Moi narratorzy wynajmują mnie"

Swoim prozatorskim debiutem Wiesław Myśliwski powrócił do tradycji, z której wyrósł i która mu w różny sposób wciąż towarzyszyła. - W "Regionach" zajmowałem się m.in. zapiskami chłopów polskich z okresu, kiedy przechodzili z mowy na pismo – opowiadał. –  To mnie zawsze zdumiewało: te struktury chłopskie. Na przykład list pisany z USA przez męża do żony jest pozbawiony wszelkiej intymności. Skierowany jest do całej rodziny, która siedzi przy stole i ma prawo być zbiorowym adresatem tej korespondencji.

Kiedy pisarz pracował nad swoją pierwszą książką, wspominał, że nagle uświadomił sobie "swoje dziedzictwo". - Napłynął wtedy cały język mojego dzieciństwa, który przez lata pobytu w mieście gdzieś tam się oddalił. Uderzyła we mnie wielka fala chłopskiego języka, chłopskiego sposobu patrzenia na świat, całej tej kosmogonii. Chłopi przez wieki byli alfabetami, natomiast ich kultura była zbudowana na mowie i zawierała się w niej. A przy tym spełniała wiele funkcji: nie tylko komunikacyjne, lecz także metafizyczne, mistyczne – podkreślał Wiesław Myśliwski.

Z tego namysłu nad żywiłem chłopskiej mowy wywodzi się pisarstwo autora "Nagiego sadu". Bo mowa ta to nie tylko fascynujący wszechświat znaczeń związany z tą konkretną kulturą. To przede wszystkim źródło uniwersalnej wiedzy o ludzkim losie.

Fakt, że literatura według Wiesława Myśliwskiego wywodzi się z mowy, wyraźnie widać w jego wielogłosowej prozie. – Moje narracje opierają się na językach, którymi ludzie mówią. Usytuowałem się jako ten, kogo moi narratorzy wynajmują do napisania książek. A ponieważ człowiek, kiedy opowiada, zastanawia się nad swoim życiem, nie może nie wyciągać z tego refleksji. Nie może nie widzieć w tym jakiegoś sensu – tłumaczył w Polskim Radiu pisarz.

Dlatego tak ważne jest opowiadanie historii. Spisywanie języków, dialogów i myśli, które układają się w kolejne książki (po "Nagim sadzie" były to: "Pałac", "Kamień na kamieniu", "Widnokrąg", "Traktat o łuskaniu fasoli", "Ostatnie rozdanie" i "Ucho Igielne"). Czynność ta, zdaje się mówić pisarz, podtrzymuje realność świata, przywraca jego sens.

–  Literatura jest próbą formowania życia w coś, co ma swoją harmonię i swój sens. Literatura broni nas przed bezsensem świata – mówił Wiesław Myśliwski.

***

Czytaj także:

• Wiesław Myśliwski: bohatera wymyśla mój język
• Grażyna Barszczewska: proza Myśliwskiego jest jak scenariusz filmowy

***

Wiesław Myśliwski był w czerwcu 1968 roku gościem audycji Polskiego Radia jako "debiutujący pisarz". – W mojej książce chodziło mi w zasadzie o bardzo elementarną sprawę. O pewne wartości w życiu człowieka, które są niezniszczalne i niezmienne – mówił wtedy o "Nagim sadzie".

Na przestrzeni kolejnych dziesiątków lat pisarz był częstym gościem radiowych audycji (zresztą, pisywał dla Polskiego Radia również słuchowiska). Wielokrotnie wówczas powracał do tego wyrażonego na początku swojej literackiej drogi przekonania: że nie tyle interesuje go "folklor" czy "wiejska egzotyka", ile wskazywanie na obecne w chłopskiej tradycji wartości. Filozoficzne, ogólnoludzkie, uniwersalne.

– Właściwie istnieje jeden temat literatury: życie – przyznał w jednej z radiowych rozmów, – Może to banał, ale tak to naprawdę wygląda.

jp