"Nienawidził miejsca, skąd pochodził". Pedro Almodóvar, inna Hiszpania i silne kobiety

– Kto lubi filmy Almodóvara? Będzie to osoba nieco zakręcona, otwarta obyczajowo na rzeczy niezgodne z mieszczańskimi zasadami, osoba bardzo wrażliwa – mówił w Polskim Radiu krytyk filmowy Tomasz Raczek w audycji o słynnym hiszpańskim reżyserze. Dziś 75. urodziny Pedro Almodóvara.

Pedro Almodóvar i aktorki, z którymi często współpracował: Rossy de Palma i Penélope Cruz, maj 2009 r.

Foto: PAP/EPA/GUILLAUME HORCAJUELO

W zbiorze swoich małych tekstów prozatorskich, głównie opowiadań, zatytułowanym "Ostatni sen" Pedro Almodóvar poruszył m.in. bardzo mu bliską kwestię tworzenia literatury. "Jak napisać złą powieść?", pytał się prowokacyjnie reżyser, snując rozważania o swoich całożyciowych literackich (i niespełnionych) ambicjach, o zasadniczych różnicach między fabułą filmową a powieściową.

Na koniec tego tekstu, przyznając się, że trudno byłoby mu się stosować do świetnych skądinąd rad udzielanych przyszłym powieściopisarzom, zwierzył się z pomysłu na pierwsze zdanie swojej ewentualnej powieści.

"Urodziłem się na początku lat pięćdziesiątych, w czasach kiepskich dla Hiszpanów, ale wspaniałych dla kina i mody".

Posłuchaj

27:27 Dwójka Owzk 25.09.2019.mp3 O życiu i twórczości Pedro Almodóvara mówią Adriana Prodeus, Łukasz Jasina oraz aktorka Ewa Kaspszyk. Audycja Marcina Pesty z cyklu "O wszystkim z kulturą" (PR, 25.09.2019)

 

"Wyrzucony poza nawias"

Pedro Almodóvar Caballero przyszedł na świat 25 września 1949 roku w Calzada de Calatrava, niewielkiej miejscowości w środkowej Hiszpanii na wyżynie La Mancha.

W radiowej audycji z 2019 roku o Pedro Almodóvarze przypomniano, że reżyser miał do swojego miejsca pochodzenia stosunek daleki od afirmatywnego ("on nienawidził tej prowincji, z której pochodził"). Co więcej, sam artysta w książkowym wywiadzie podkreślał, że to, co otaczało go w "jego wiosce", w tym środowisku zamkniętym, mocno konserwatywnym i kontrolującym, było ucieleśnieniem tego, z czym nie chciał mieć potem w życiu nic wspólnego. "Oczy, które spoglądały na mnie, małego chłopca, wyrażały potępienie (…)". "Zawsze odczuwałem, że jestem wyrzucony poza nawias", mówił Pedro Almodóvar w rozmowie z Frédérikiem Straussem.

Od razu jednak dodawał, że radził sobie z tym. Schronieniami dla niego były książki (sprowadzane dzięki katalogowi sprzedażowemu, z którego korzystały siostry Pedra) oraz kino (miał do niego dostęp od czasu przeprowadzki rodziny do Cáceres).

Posłuchaj

19:54 Sciaga z popu 8 czerwca 2014 pedro.mp3 Pedro Almodóvar - reżyser kobiet. Mówią krytycy filmowi: Tomasz Raczek i Krzysztof Kwiatkowski. Audycja Karoliny Sulej z cyklu "Ściąga z Popkultury" (PR, 9.06.2014)

 

Powrót do korzeni

To, jak z biegiem kolejnych dekad Pedro Almodóvar patrzył na swoje dzieciństwo i swoje korzenie, to, jak je twórczo przetwarzał w filmach, jednak się zmieniało. – Miejsce to stawało coraz piękniejsze i coraz bardziej wyidealizowane, co też przypomina różnych wybitnych reżyserów, którzy po wyrwaniu się już w świat, kiedy już byli pewni swojej pozycji, mogli pokazać lepiej miejsce, z którego uciekli – mówił w Polskim Radiu krytyk filmowy Łukasz Jasina.

Temat ten łączy się u Almodóvara również z inną, jedną z najistotniejszych dla tego artysty kwestii: ze sposobem przedstawiania kobiet.

Pedro Almodóvar wraz z aktorkami występującymi w jego filmie "Wszystko o mojej matce", Nowy Jork 2000 r. Fot. Shutterstock

– On przez dłuższy czas wstydził się prowincji i pokazywał kobiety z prowincji, często matki, babki, jako osoby, które [jedynie] istnieją w tym pejzażu. Ale nie były one nigdy głównymi bohaterkami – zwracała uwagę we wspomnianej audycji Adriana Prodeus, krytyczka filmowa. – [W jego filmach] zapanowała jednak jakby dynamika, że jeżeli kobieta się gdzieś zatraci, zostanie skrzywdzona, coś przeżywa trudnego, stratę, żałobę, gwałt, to miejscem, do którego ona musi powrócić, żeby się odbudować, jest właśnie dom. Ten dom, gdzie są te wszystkie stare kobiety, które nie rozumieją jej. Ale to nie szkodzi. One jej pomogą.

Obserwowanie (kobiecego) świata

Dla młodego Pedro Almodóvara wyrwanie się do Madrytu było niczym marzeniem o odzyskaniu wolności. Jego rodzice ponoć chcieli, by ich syn został księdzem. Potem, by został bankowcem. Pedro natomiast zrealizował swój zamiar, przeniósł się do Madrytu, tam rozpoczął prace dorywcze, potem dostał etat w największej hiszpańskiej firmy telekomunikacyjnej. Było go w końcu stać na zakup pierwszej kamery.

- Pracował jako osoba wymieniająca mieszkańcom aparaty telefoniczne, stare na nowe. Jego klientkami były głównie kobiety z klasy średniej, których on wcześniej nie znał – opowiadała Adriana Prodeus. – Był chłopakiem z prowincji, a tutaj nagle w dużym mieście. Godzinami z tymi kobietami rozmawiał, patrzył, jak one się zachowują, jak się malują, jakie mają ubrania, biżuterię. Te lata 70. i 80. funkcjonują [u niego] do dzisiaj i to widać, że on uczynił je swoim stylem.

Trzeba było wrażliwości Almodóvara, by te wszystkie elementy świata - jak aparat telefoniczny, tapeta, urządzenie wnętrza, obcasy, marynarka, kolczyki, fryzura – by je artystycznie przetworzyć.

- To wszystko było wyrazem wolności. I to wolności, którą Almodóvar od początku przyporządkował kobietom – dodawała Adriana Prodeus.

"Wtedy Hiszpania wybuchła"

Drugim ważnym kontekstem początków artystycznej drogi Pedro Almodóvara była burzliwa historia powojennej Hiszpanii

- W czasach, kiedy on zaczynał, czyli w latach 70., Hiszpanią rządził jeszcze dyktator generał Franco. Dlatego całe myślenie Almodóvara musiało być w głębokim podziemiu, on musiał wtedy robić coś innego, bo oczywiście ani by nie dostał pieniędzy, ani by nikt nie wyświetlał jego filmów – mówił Tomasz Raczek.

Po upadku reżimu Franco, dodawał krytyk, Almodóvar wyznaczył nowy kierunek rozwoju "wolnej kultury hiszpańskiej". – W momencie tego wielkiego oddechu, kiedy wszystko było możliwe, cała ta skrywana prawda o narodzie wylazła na wierzch. Wypełzły z zakamarków te "dziwne stwory", ci wszyscy transwestyci, ci geje, którzy przecież byli, ale byli ukrywani albo prześladowani. Teraz stali się, powiedziałbym, barwą filmów Almodóvara. On zaczął się bawić wszystkimi odmiennościami życia – podkreślał Tomasz Raczek.

O tym przełomowym momencie życia Almodóvara mówił również Łukasz Jasina.

- Hiszpania [po śmierci Franco] wybuchła w roku 1975. I Almodóvar bardzo mocno się w to wpasował. W połowie lat 70. Hiszpanie jako społeczeństwo byli jeszcze bardzo konserwatywni. A od roku 1979, 1980 stali się nagle chyba najbardziej rozrywkowym, otwartym i lewicującym społeczeństwem całej ówczesnej Europy, bardziej nawet niż Berlin Zachodni, niż Paryż – opowiadał Łukasz Jasina.

Pedro Almodóvar jest zdobywcą dwóch Oscarów: w kategorii najlepszy film zagraniczny za "Wszystko o mojej matce" (2000) oraz za scenariusz do filmu "Porozmawiaj z nią" (2003). Fot. Shutterstock

O czym są filmy Almodóvara?

Na bogatą filmografię Pedro Almodóvara składa się wiele tytułów. Są to m.in. "Pepi, Luci, Bom i inne dziewczyny z dzielnicy" (1980); "Pośród ciemności" (1983); "Czym sobie na to wszystko zasłużyłam?" (1984); "Kobiety na skraju załamania nerwowego" (1988); "Wysokie obcasy" (1991); "Kika" (1993); "Kwiat mego sekretu" (1995); "Wszystko o mojej matce" (1999); "Porozmawiaj z nią" (2002); "Złe wychowanie" (2004); "Volver" (2006); "Skóra, w której żyję" (2011); "Matki równoległe" (2021), aż po najnowszy, pierwszy pełnometrażowy anglojęzyczny film reżysera "W pokoju obok" (2024).

Posłuchaj

27:00 radiowa akademia kultury - film___v2011001571_tr_0-0_0c3e12ef[00].mp3 "Radiowa Akademia Kultury - film". M.in. o Pedro Almodóvarze z Tomaszem Raczkiem rozmawia Anna Stempniak (PR, 27.09.2011)

 

- To są filmy o tożsamości, o tym, kim jesteśmy naprawdę. O tym, że prawda nie musi być jedna, że prawdy się na siebie nakładają, że prawda czasem musi być okupiona strasznym cierpieniem – mówił w 2011 roku w Polskim Radiu Tomasz Raczek.

Na pytanie, kto lubi filmy Almodóvara, krytyk zaś odpowiadał, że "będzie to osoba nieco zakręcona, otwarta obyczajowo na rzeczy niezgodne z mieszczańskimi zasadami, osoba bardzo wrażliwa".

Tomasz Raczek zaznaczał jednak od razu, że kino Almodóvara nie wpisują się w stereotyp "ciężkich dramatów psychologicznych". – Jego filmy to nieczysta zabawa gatunkami z wykorzystaniem elementów kultury masowej i tak zwanej wysokiej. I jest w nich albo kryminał, albo mnóstwo śmiechu, choć czasem bywa to śmiech znienacka albo ukradkiem.

Pedro Almodóvar, Penélope Cruz i Antonio Banderas, Cannes 2019. Fot. Shutterstock

Są tacy, dla których istnieje nawet specjalne, powstałe od nazwiska reżysera, określenia: "almodovarowski", "jak z Almodóvara". Opisują one pewną, kojarzącą się z filmami tego Hiszpana, estetykę, pewien typ wrażliwości i typ osobowości. A może przede wszystkim: typ kobiety.

- Kobieta z Almodóvara kojarzy mi się nie tyle nie z jakąś gamą kolorystyczną, z jakimś stylem, ale właśnie z wolnością – mówiła Adriana Prodeus. - Z tym, że kobieta po prostu mówi, czego chce, mówi, kogo pożąda i jak pożąda.

Łukasz Jasina dodawał zaś, że wraz z nowymi filmami pojawiały się u Almodóvara coraz częściej figury kobiet silnych. - Takie, które były silne jeszcze wtedy, kiedy im to w ogóle nie było dozwolone.

jp

Źródła: Pedro Almodóvar, "Ostatni sen", tł. Agata Ostrowska, Katarzyna Okrasko, Wydawnictwo Poznańskie, 2023 r; Frédérik Strauss, "Almodóvar. Rozmowy", tł. Oskar Hedemann, Świat Literacki, Izabelin 2013.