Stanisław Przybyszewski – prowokator z cyganerii krakowskiej

Pisarz, który w swoich książkach łamał społeczne tabu, prowokował i nie bał się tego, że nie będzie zrozumiany. Może dlatego, że publikował głównie za granicą. Dekadentyzm i ekspresjonizm przywiózł potem do Polski.

Stanisław i Dagny Przybyszewscy, ok. 1897/98 (fotografia zamieszczona w "Listach" Przybyszewskiego z 1937 r.)

Foto: Wikipedia/domena publiczna

23 listopada 1926 roku zmarł Stanisław Przybyszewski – wybitny przedstawiciel i teoretyk Młodej Polski, pisarz, który równie mocno interesował czytelników własną twórczością, jak i stylem życia.

Swoje losy i wspomnienia Przybyszewski spisał w pamiętnikach "Moi współcześni". Ku rozczarowaniu czytelników, którzy spodziewali się po pamiętnikach Przybyszewskiego pikantnych szczegółów z jego życia, znaleźli w nim raczej historie innych, współczesnych Przybyszewskiemu.

Społeczny anarchista

Karol Irzykowski, wybitny krytyk literacki mówił o Przybyszewskim, że był on organizacją pisarską bardziej potrzebną literaturze polskiej niż Wyspiański.

– Przybyszewski wnosił takie elementy do literatury polskiej, jakich jej brakowało – słyszymy w audycji Tomasza Burka "Dźwiękowy przewodnik po literaturze XX wieku". – Polska literatura była zdominowana zbiorowymi punktami widzenia, problematyką narodową, społeczną. Natomiast Przybyszewski był indywidualistą, tym, który sprzeciwiał się nie tylko, jakiemuś konkretnemu społeczeństwu, ale był zbuntowany przeciwko życiu społecznemu jako takiemu.

Posłuchaj

04:28 Stanisław Przybyszewski_cz1.mp3 "Moi współcześni", czyli o pamiętnikach Stanisława Przybyszewskiego, aud. Tomasza Burka z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po literaturze XX wieku". Cz. 1. (PR, 13.03.1997)

 

Na przełomie wieków przeszedł przez wszystkie kierunki ideowe, które wówczas miały miejsce w Europie. Przybyszewski całkowicie popierał hasło "sztuka dla sztuki", interesował się wiedzą tajemną, inspiracji szukał w gotyku, był prekursorem polskiego ekspresjonizmu.

– Co było bardzo ważne w jego działalności literackiej to to, że kiedy znalazł się w Niemczech, zwrócił na siebie uwagę esejami poświęconymi psychologii jednostki – słyszymy w audycji Tomasza Burka. – W tych esejach zapowiadał ważny kierunek w XX wieku: psychologii głębi, psychoanalizy.

Powrót do kraju

Pod koniec XIX wieku, już jako słynny pisarz europejski wrócił do Polski. – W Krakowie powitany został z wielkim entuzjazmem, stanął na czele redakcji pisma artystycznego reprezentującego kierunek modernistyczny w Polsce, które się nazywało "Życie" – słyszymy w audycji. – Nawet w pierwszym etapie "Życia" bardzo ciekawie je redagował, korzystając ze swoich kontaktów europejskich, zapewniając przy tym wiele tekstów spoza Polski.

Razem z prowadzeniem "Życia" stał się programowym przywódcą Młodej Polski. W pierwszym numerze opublikował manifest nowej sztuki "Confiteor", jeden z najważniejszych tekstów programowych tej formacji literackiej. W międzywojniu i twórczość, i sama postać Przybyszewskiego straciły na popularności. Pisarz nawet samodzielnie tłumacząc z niemieckiego swoje dzieła, robił to niechlujnie, czym nie mógł zaskarbić sobie sympatii czytelników.

Posłuchaj

05:54 Stanisław Przybyszewski_cz2.mp3 Kariera Przybyszewskiego w Niemczech, aud. Tomasza Burka z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po literaturze XX wieku". Cz.2. (PR, 14.03.1997)

 

Skandale

Przybyszewski podczas pobytu w Krakowie wywołał wiele kontrowersji. Pisarz w bardzo skandalicznych okolicznościach rozstał się z żoną Dagny. – Połączyło go uczucie z żoną Jana Kasprowicza, który był jego przyjacielem, i którego on cenił najbardziej w polskiej literaturze – słyszymy. – Połączył go związek z Jadwigą Kasprowiczową, rozbił tym samym małżeństwo Kasprowiczów. Skończyło się to wszystko nagle, bo Dagny zmarła śmiercią gwałtowną, zabita przez młodego dekadenta krakowskiego.

Posłuchaj

04:23 Stanisław Przybyszewski_cz3.mp3 Miłosne losy Przybyszewskiego, aud. Tomasza Burka z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po literaturze XX wieku". Cz.3. (PR, 17.03.1997)

 

Po wybuchu rewolucji przeniósł się z Jadwigą do Torunia. Tam poddał się kuracji odwykowej. Z problemem alkoholowym mierzył się do końca życia. Po wojnie próbował osiąść w wielu miejscach w Polsce i za granicą – wszędzie bez skutku. Pod koniec życia powrócił na rodzinne Kujawy i osiadł w pobliżu miejsca narodzin, w okolicach Inowrocławia.

Posłuchaj, jak żył i o czym pisał Stanisław Przybyszewski.

mb