90 lat temu w Pałacu Saskim złamano szyfr Enigmy

Pod koniec grudnia 1932 roku Marian Rejewski odkrył sposób działania Enigmy. W styczniu 1932, wraz z Henrykiem Zygalskim i Jerzym Różyckim, opracował techniki pozwalające na odczytanie niemieckich szyfrów. W zacisznym gabinecie Pałacu Saskiego zmienili oni losy nadchodzącej wojny.

W lewym skrzydle Pałacu Saskiego pracowali pogromcy Enigmy, od lewej: Henryk Zygalski, Jerzy Różycki i Marian Rejewski

Foto: NAC/Wikimedia Commons (dp)

Po odkryciu, że Niemcy posługują się maszyną szyfrującą Enigma, polski wywiad stanął przed wyzwaniem, któremu – jak uważano wówczas – nie da się sprostać: złamaniem szyfru tego urządzenia.

W 1929 roku Oddział II (wywiad) Sztabu Głównego zorganizował kurs kryptologii dla wybranych studentów matematyki Uniwersytetu Poznańskiego. Trzech jego absolwentów: Marian Rejewski, Jerzy Różycki i Henryk Zygalski otrzymało propozycję kontynuacji kariery kryptologicznej. 

Początkowo matematycy pracowali w Poznaniu. 1 września 1938 roku zlikwidowano ekspozyturę w tym mieście, a przyszli pogromcy Enigmy przenieśli się do Warszawy. Odtąd ich miejscem pracy stał się Pałac Saski. To tutaj dokonali oni "ataku matematycznego" na niemiecką maszynę. 

"Tam na piętrze w lewym skrzydle obok nieistniejącej kolumnady Pałacu Saskiego, ale z oknami na wewnętrzny dziedziniec, mieściło się biuro BS-4 i tam pod koniec 1932 roku nasza trójka wykryła tajemnice Enigmy", pisał we wspomnieniach Marian Rejewski.

Jak działała Enigma?

Enigma działała na zasadzie mechaniczno-elektrycznej. Układ rotorów (obracających się cylindrów, na których obwodzie znajdowały się litery) i łącznic kablowych powodował, że każdorazowo naciśnięcie klawisza powodowało wygenerowanie innej litery w szyfrze. Na przykład: po naciśnięciu litery A otrzymywało się literę Z w szyfrze, ale już przy kolejnym wciśnięciu litery A można było uzyskać literę B w szyfrze.

Dlatego do nadawania i odczytywania szyfrów Enigmy konieczne były dwa urządzenia i instrukcja układu okablowania i ustawienia rotorów. 

W skrócie działanie Enigmy wyglądało w sposób następujący:

1. Naciśnięcie przycisku na klawiaturze powodowało wysłanie impulsu elektrycznego. Impuls przechodził przez łącznicę kablową – na tym etapie zachodziła pierwsza zmiana liter.

2. Wymienne rotory z 26 złączami (po jednym na każdą literę) przesyłały impuls do przewodów odpowiadających innej literze. Obrót rotorów powodował każdorazową zmianę układu kodującego.

3. Sygnał wracał do łącznicy kablowej, gdzie litera była ponownie zmieniana.

4. Dotarcie impulsu elektrycznego powodowało zapalenie się lampki pod okienkiem z literą. 

Schematyczny sposób działania Enigmy przedstawia animacja:

Black chamber

Praca Mariana Rejewskiego, Henryka Zygalskiego i Jerzego Różyckiego była utrzymywana w ścisłej tajemnicy. Mężczyźni spotykali się wyłącznie z podpułkownikiem Karolem Gwidonem Langerem, kierownikiem Biura Szyfrów, i porucznikiem Maksymilianem Ciężkim, wykładowcą kursu kryptologii i opiekunem trzech matematyków w Sztabie Głównym. 

"Odizolowano mnie i moich kolegów tak dokładnie, że nawet woźny wnoszący herbatę na śniadanie nie miał prawa wstępu do naszego pokoju, u którego drzwi rozwieszono na domiar czarną kotarę, wskutek czego pokój nasz żartobliwie przezywano black chamber", pisał Rejewski we wspomnieniach. 

Ocalili 30 milionów ludzi

Dla zapewnienia jeszcze większej dyskrecji w 1937 roku ośrodek deszyfrażu przeniesiono do podwarszawskich Pyr. To tam na 5 tygodni przed wybuchem II wojny światowej Polacy przekazali aliantom sekret łamania szyfru Enigmy. 

Historycy II wojny światowej, którzy usiłują oszacować wpływ złamania szyfru "Enigmy" na losy wojny twierdzą, że wyczyn trójki młodych deszyfrantów skrócił wojnę o około 3 lata. Jeden rok wojny kosztował świat ok. 10 mln istnień ludzkich zatem rozszyfrowanie "Enigmy" przyczyniło się do ocalenia około 30 milionów osób.

***

Polskie Radio we współpracy ze Spółką Celową Pałac Saski przygotowało multimedialną i interaktywną platformę wiedzy na temat utraconych skarbów Warszawy – Pałacu Saskiego, Pałacu Brühla i kamienic przy ul. Królewskiej. Zobacz stronę odkryjpalacsaski.pl

 bm