Wartko i intensywnie idzie ta matura. Bądźcie tylko zdrowi – reszta będzie, jako będzie.
Wyobrażam sobie to wszystko – jak dziecko siedzi pod kluczem i jak pisze, podnosząc od
czasu nieprzytomne oczy.
(Stanisław Witkiewicz w liście z 1903 roku do syna Stanisława Ignacego Witkiewicza, piszącego w trym czasie egzamin dojrzałości)
Egzamin dojrzałości
"Matura", o czym mówi już łacińskie źródło tego słowa ("maturus" - dojrzały), oznaczała od początku moment przekroczenia swoistej granicy, osiągnięcia kolejnego życiowego etapu. Owa "dojrzałość" wiązała się przede wszystkim z wykazaniem się przez ucznia dostateczną wiedzą i umiejętnościami – po zdaniu "egzaminu dojrzałości" absolwent przedwojennego gimnazjum, później szkoły średniej, mógł rozpocząć naukę w szkole wyższej.
"Czy dla szczęścia społeczeństwa i dla zdrowia narodu niezbędną jest ta selekcya in minus, oddalająca od bram uniwersyteckich niekiedy najlepsze i najdzielniejsze żywioły?", pytał dramatycznie w 1926 roku w broszurce zatytułowanej wymownie "Precz z maturą!" Władysław Mieczysław Kozłowski, filozof i pedagog. Uczony ten, propagujący w 1. poł. XX w. samokształcenie, nie krył w swojej publikacji niechęci wobec tytułowego egzaminu: "Matura – ohydne słowo, nasiąknięte łzami setek pokrzywdzonej młodzieży (…), kaszlem suchotników, rozpaczą i przekleństwem rodziców…".
Egzamin dojrzałości, mimo takich czy innych głosów krytyki, oczywiście ocalał – od wielu pokoleń stanowi symboliczny i ważny etap w polskiej edukacji. By znaleźć jego początki, należy cofnąć się o ponad dwa stulecia.
04:31 PR1_mp3 2023_05_04-07-45-11.mp3 O historii matury mówi Łukasz Przybyłek. Materiał Weroniki Puszkar wyemitowany w "Sygnałach dnia" prowadzonych przez Daniela Wydrycha i Krzysztofa Świątka (PR, 4.05.2023)
Kanon maturalnych przedmiotów
- Pierwsza matura miała miejsce w 1789 roku, wprowadzona przez barona Karla von Zedlitza – mówił w Polskim Radiu historyk Łukasz Przybyłek. Jak przypomniał, był to czas, kiedy Prusy wprowadziły edukację powszechną i, właśnie, egzamin maturalny. – W Polsce pierwszą maturę zdawano w Księstwie Warszawskim, w szkołach departamentowych w 1812 roku – dodawał.
Reforma oświaty, której patronował na początku XIX wieku niemiecki polityk i filozof Wilhelm von Humboldt, przyniosła w 1812 roku "nowy porządek matur" – egzamin ten miał wieńczyć wówczas dziesięcioletnie gimnazjum, a w kanonie maturalnych przedmiotów królowały języki, klasyczne i nowożytne, oraz nauki ścisłe. Wzorzec ten wpłynął na kształt egzaminów dojrzałości odbywających się na ziemiach polskich w czasie zaborów.
Edward Trzemeski, Przed maturą w Zakładzie im. W. Niedziałkowskiej, po 1918 r. Fot. Polona
Mała i duża matura
- Nasza polska matura pierwsza była oczywiście po odzyskaniu niepodległości – opowiadał w radiowej audycji Łukasz Przybyłek. - Ciekawy jest temat, jaki wtedy wpisano: "Służba wojskowa jako szkoła tworzenia się charakterów". Było to pół roku po zakończeniu Wielkiej Wojny, ale też w momencie walk polsko-bolszewickich, które zakończą się w 1920 roku bitwą warszawską.
Wprowadzone po 1918 roku reformy polskiej oświaty – podlegające modyfikacjom - zakładały między innymi 8-klasowe gimnazjum – kończąca je matura miała być przepustką do szkoły wyższej.
Dopiero jednak w 1932 roku Ministerstwu Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego udało się ujednolicić różne systemy polskiego szkolnictwa. Tzw. reforma jędrzejewiczowska (od nazwiska Janusza Jędrzejewicza, kierującego wówczas wspomnianym ministerstwem) wprowadziła powszechny obowiązek szkolny w siedmioklasowej szkole powszechnej ‒ odpowiedniku dzisiejszej szkoły podstawowej. Ostatnia klasa była przeznaczona dla uczniów, którzy nie kontynuowali dalszej nauki.
Po ukończeniu szóstej klasy rozpoczynał się II etap edukacji, określany jako szkoła ogólnokształcąca. Składał się z czteroletniego gimnazjum, kończącego się tzw. małą maturą, która umożliwiała dalszą naukę w dwuletnim liceum ogólnokształcącym lub zawodowym. Mała matura pozwalała również na wybór trzyletniego liceum pedagogicznego.
Ustawa zakładała, że licea ogólnokształcące będą miały charakter elitarny. Klasy, które wybierali uczniowie, były nakierowane na daną specjalizację: klasyczną, humanistyczną, przyrodniczą oraz matematyczno-fizyczną. Dwuletnią naukę kończyła tzw. duża matura, umożliwiająca pójście na studia.
W lipcu 1932 roku rozpoczęto etapowe wdrażanie reformy jędrzejewiczowskiej. Natomiast pierwsi absolwenci zreformowanego liceum otrzymali świadectwa dojrzałości już w czerwcu 1939 roku.
Jedna ze stron "Zbioru spisów rzeczy opracowań dla maturzystów »Pomocy szkolnej « H. Wajnera : literatura-historja", Warszawa 1931. Fot. Polona
"Co tam było w tej tajemniczej kopercie?"
Wiele o dawnych maturach mówią tematy wypracowań, z jakimi musieli się mierzyć ówcześni uczniowie.
Jednym z najstarszych – i wyjątkowych, bo pisanych po polsku w czasach zaborów, w elitarnym Liceum Warszawskim – jest temat "roboty polskiej" na pisemnym egzaminie maturalnym z lipca 1827 roku. "Wykazać niedostateczność prawideł moralności z samego rozumu wypływających i wskazać wyższość zasady moralności chrześcijańskiej" – takie zdanie otrzymał wówczas kilkunastoletni Zygmunt Krasiński. Przyszły znakomity poeta, jeden z największych polskich romantyków, otrzymał za tę pracę notę: "odpowiada tematowi przyzwoicie". Inny nauczyciel poświadczył, tekst powstał samodzielnie, notując: "w mojej przytomności ukończona".
Z kolei Stanisław Ignacy Witkiewicz, słynny późniejszy Witkacy, który uczył się prywatnie, poza systemem oświaty (jego ojciec miał bardzo krytyczne zdanie o szkole jako takiej), zdawał maturę w 1903 roku we Lwowie. O przebiegu tego egzaminu dojrzałości wiemy z listów, jakie Stanisław Witkiewicz słał do syna w owym czasie: "Czekam wiadomości, co się tam z dzieckiem działo – co tam było w tej tajemniczej kopercie. Czy parabola, psiakrew" – pytał zaniepokojony, by w kolejnym liście donieść: Mamy! Historyczny rozwój powieści polskiej! Cóż Ty, biedaku, z tym zrobiłeś? Moja Ziabo! Całuję Ciebie – trzymaj się tylko zdrowo i nie dawaj się historycznym rozwojom!".
Wśród innych tematów wypracowań międzywojennej matury z języka polskiego znaleźć można różne ciekawe przykłady: "Jak pojmuję piękno w życiu?", "Rehabilitacja handlu i przemysłu w Lalce Prusa", "O jakiej Polsce marzył Słowacki?", "Wspomnienia z miejsca rodzinnego", "Odpowiedzialność jednostki za dobro ogólne", "Zbiorowy entuzjazm sprężyną dziejów Polski".
Czytaj także:
Zygmunt Krasiński - wieszcz rozdarty miłością i cierpieniem
Matura Baczyńskiego
Wzorcową szkołą w dwudziestoleciu międzywojennym było działające od 1918 roku gimnazjum męskie im. Stefana Batorego w Warszawie. To tu maturę zdawali m.in. najsłynniejsi z pokolenia Kolumbów, bohaterowie II wojny światowej.
Gimnazjum im. Stefana Batorego w Warszawie. Fotografia z 1927 r. Źr. II LO im. Batorego w Warszawie
Uczniem gimnazjum oraz liceum im. Stefana Batorego był Krzysztof Kamil Baczyński w tym samym czasie, w którym uczyli się tu trzej późniejsi bohaterowie książki Aleksandra Kamińskiego "Kamienie na szaniec" - Tadeusz Zawadzki "Zośka", Jan Bytnar "Rudy" i Maciej Aleksy Dawidowski "Alek". Kolegą z klasy Baczyńskiego był Konstanty A. Jeleński, po wojnie emigracyjny eseista i publicysta związany z paryską "Kulturą".
- O liceum Batorego mówiło się, że była to szkoła elitarna, ale raczej trzeba by powiedzieć – wzorcowa, czyli taka, która narzucała pewne wzorce i pokazywała, jak można kształtować ludzi, którzy są szczerze oddani służbie państwu, niezależnie od różnic politycznych czy religijnych. A tego w międzywojennej RP nie brakowało – mówił w rozmowie z Portalem PolskieRadio.pl Marcin Miros, nauczyciel historii i opiekun szkolnego muzeum w II LO im. Stefana Batorego w Warszawie.
Zobacz i posłuchaj:
Krzysztof Kamil Baczyński maturę z języka polskiego pisał w maju 1939 roku. Składała się ona z części pisemnej i ustnej. Do wyboru mieli trzy tematy: Odbicie konieczności państwowych w literaturze polskiej XVI wieku; "Pan Tadeusz" i "Wesele" jako sąd nad rzeczywistością polską oraz Pierwiastki religijne w twórczości J. Kasprowicza.
Świadectwo szkolne Krzysztofa Kamila Baczyńskiego. Źr. II LO im. Batorego w Warszawie
Czytaj także:
Walka z analfabetyzmem w II Rzeczpospolitej [INFOGRAFIKA]
Batalion "Zośka" - elitarni harcerze z Batorego. Z Archiwum IPN
Tadeusz Zawadzki ps. Zośka. Dowódca owiany legendą
Alek Dawidowski - bohater akcji pod Arsenałem
jp/im
Źródła:
Tomasz Pawlak, "Prywatysta Witkiewicz. O maturze Stanisława Ignacego Witkiewicza", "Pamiętnik Literacki", CIV, 2013, z. 2; Marian Ptaszyk, "Liceum Warszawskie. 1804-1831", Toruń 2020; Władysław M. Kozłowski, "Precz z maturą!", Warszawa 1926.
