Alkuin, czyli światło nauki w głębokim średniowieczu

Był doradcą Karola Wielkiego, należał do inicjatorów tzw. renesansu karolińskiego, dbał o przekazanie potomności starożytnych tekstów, a jego reformy łacińskiego pisma i interpunkcji są ważne w językach europejskich do dziś.  

Hraban Maur (kronikarz i uczony czasów karolińskich, uczeń Alkuina) wspierany przez swojego nauczyciela i mistrza przedstawia swoje dzieło arcybiskupowi Otgarowi z Moguncji. Iluminacja z ok. 831-840

Foto: Wikimedia/domena publiczna

19 maja 804 roku w Tours w środkowej Francji zmarł Alkuin, zwany po łacinie Flaccus Albinus Alcuinus.

Uczeń Bedy Czcigodnego

Jak to bywa z biografiami osób sprzed kilkunastu wieków, w przypadku dziejów życia Alkuina trudno o wiele niepodważalnych faktów. Wywodził się z anglosaskiej rodziny, ze stanu rycerskiego, urodził się w Yorku około 730 roku. Co bardzo istotne: był uczniem Bedy Czcigodnego, benedyktyna, wielkiego uczonego i erudyty.

Większość źródeł podaje, że Alkuin był również, jak i jego mistrz, mnichem, choć są badacze, którzy podważają nawet i tę kwestię. Owszem, bym wyświęcony na diakona, a pod koniec życia pełnił funkcję opata klasztoru św. Marcina w Tours, ale to wciąż, podkreślają najnowsze opracowania, nie dowodzi mniszego stanu.

Karol gromadzi uczonych

Na początku lat 80. VIII wieku Alkuin miał już ponad 50 lat, cieszył się sławą uczonego, między innymi jako autor dzieła o Kościele "De sanctis Euboricensis ecclesiae". Będąc w podróży do Rzymu, poznał w Parmie najważniejszego władcę ówczesnej Europy: Karola Wielkiego, króla Franków. Przyszły cesarz zaprosił Alkuina na swój dwór do Akwizgranu.

Dlaczego Karolowi tak zależało na pozyskaniu światłego uczonego? Władca Franków, najprawdopodobniej niepiśmienny, był żarliwym miłośnikiem, a przy tym patronem nauki oraz sztuki. Miał również świadomość, że wiedza, i poprzedzająca ją edukacja, są istotne również w niełatwym dziele budowy państwa.

- Karol potrafił stworzyć organizację państwową na obszarze wielu plemion, języków i dziedzictw kulturowych – przypominał w Polskim Radiu prof. Wojciech Fałkowski, mediewista. – Co więcej, nadał temu wszystkiemu kształt państwowy z administracją i z prawodawstwem. A Kościół był częścią tej administracji.

Posłuchaj

58:27 Karol Wielki[B]DWÓJKA 28 styczeń 2012 16_00_19.mp3 Życie i panowanie Karola Wielkiego. Z prof. Wojciechem Fałkowskim rozmawia Hanna Maria Giza. Audycja z cyklu "Klub ludzi ciekawych wszystkiego" (PR, 2012)

01:40 Średniowiecze - lata 7801_ wypowiedź profesora tadeusza rosła___522_00_iv_tr_0-0_6b43cc30[00].mp3 Prof. Tadeusz Rosłanowski o dworze Karola Wielkiego (PR)

  

Reformator szkolnictwa i pisma

Alkuin stworzył w Akwizgranie szkołę pałacową, z której kulturowe idee promieniowały na całe państwo Karola Wielkiego.

- Od czasu założenia tej szkoły zaczął się rozwój oświaty opartej jeszcze na wzorach stworzonych przez Kasjodora w okresie panowania Ostrogotów – mówił w Polskim Radiu kolejny mediewista, prof. Tadeusz Rosłanowski. – Zaczął się rozwój nauk wszelkich, kultury i sztuki. To wszystko, co doprowadziło do tak zwanego renesansu karolińskiego, którego jednym z głównych bohaterów był Alkuin.

Czego dokonał na akwizgrańskim dworze anglosaski uczony? Przyczynił się m.in. do reformy szkolnictwa (przywrócenia antycznego systemu edukacji zwanego "siedmioma sztukami wyzwolonymi", do których dodano studiowanie Pisma Świętego), a także reformy ówczesnego pisma. Obowiązującą mało czytelną kursywę merowińską zastąpił nowym krojem: minuskułą karolińską.

Na tym wyraźnym, w porównaniu z poprzednikiem, sposobem zapisywania wzorowali się XV-wieczni humaniści, potem twórcy łacińskiej czcionki drukarskiej, co z kolei miało wpływ na kształtowanie się pismo nowoczesnych języków europejskich.

Alkuin był również autorem traktatów o językowych prawidłach: "De ortographia" i "De grammatica". Adresując swoje rozważania do skrybów i troszcząc się między innymi o te elementy zapisu, które dziś nazwalibyśmy interpunkcją, uczony myślał o prymarnej funkcji ówczesnych tekstów: o liturgii. Należało tak kłaść litery, by kapłan nie miał wątpliwości, co i w jakim porządku czyta.

Minuskuła karolińska na karcie Biblii z VIII w. Fot. Wikimedia/domena publiczna

Władca z boskiego nadania

Uczeń Bedy Czcigodnego należał ponoć do ulubionych doradców Karola Wielkiego. Być może jedną z przyczyn tego faktu było i to, że Alkuin niejako współtworzył ideową, opartą na Biblii, argumentację uzasadniającą władzę chrześcijańskiego króla. Anglosaski myśliciel podkreślał między innymi, że Karol Wielki, zwany przez niego "Dawidem. Pomazańcem Pańskim", jest królem z woli Chrystusa. W konsekwencji Karol był orędownikiem wiary i jej niekwestionowanym obrońcą.

Alkuin przeszedł również do historii jako autor sentencji "Vox populi, vox Dei" (łac. "głos ludu, głosem Boga"), która niejako utożsamiała jednomyślność ludzi z wolą Opatrzności.

Skrybowie w średniowiecznym skryptorium, pocz. XI w. Fot. Wikimedia/domena publiczna

Skryptorium św. Marcina

W 796 roku Alkuin opuścił dwór Karola Wielkiego i przeniósł się do Tours opactwa Saint-Martin. Miejsce to stało się dzięki niemu, jak pisał znakomity mediewista Jacques Le Goff, "jednym z najaktywniejszych ognisk kulturalnych Europy karolińskiej".

Skąd taka wysoka ocena działalności Alkuina we Francji? Uczony w klasztorze św. Marcina stworzył znakomitą szkołę oraz skryptorium, w których przepisywano, rzecz jasna minuskułą karolińską, księgi zarówno autorów chrześcijańskich (przepięknie iluminowane), jak i te znacznie dawniejsze, autorów "pogańskich". Dzięki pracy skrybów z Tours część dziedzictwa starożytności została przekazana następnym pokoleniom.

Temat "pogańskich ksiąg" przywołuje jeszcze jedną, ważną w czasach karolińskich kwestię: stosunku Kościoła do świeckiej, antycznej wiedzy. Według Alkuina, a stanowisko to nie należało do odosobnionych w jego epoce, chrześcijanie powinni zapoznawać się z tekstami starożytnych, czerpać z tych źródeł, budować na tej podstawie to, co najważniejsze: naukę o Piśmie Świętym i o Bogu.

Korekta "Wulgaty"

Alkuin był bowiem i cenionym w swoich czasach teologiem. Włączył się w słynny spór o "filioque" (dyskusję teologiczną na temat Trójcy Świętej: czy trzecia osoba, Duch Święty, pochodzi od Ojca i Syna, czy tylko od Ojca), walczył z heretyckimi, z punktu widzenia Kościoła, poglądami (choćby z adopcjanizmem, według którego Jezus nie był naturalnym Synem Bożym).

Uczony, na polecenie Karola Wielkiego, dokonał także korekty językowej "Wulgaty" – najważniejszego w średniowieczu łacińskiego przekładu Biblii. Był również autorem komentarzy liturgicznych, ale i m.in. traktatów o etyce.

***

Czytaj także:

• Prof. Stefan Swieżawski. "Złościło mnie, gdy mówiło się negatywnie o średniowieczu"
• Koronacje w dawnej Polsce. "Namaszczenie rąk, piersi i barku", pielgrzymka na Skałkę

***

Zmarły 1220 lat temu Alkuin pisywał także listy (zachowała się jego korespondencja z Karolem Wielkim), a nawet poezje. Do najsłynniejszych tekstów z tego ostatniego rodzaju należy poemat o diecezji kościelnej w Yorku, mieście, w którym uczony przyszedł na świat.

jp

Źródła: 

Jacques Le Goff, "Kultura średniowiecznej Europy", tł. Hanna Szumańska-Grossowa, Warszawa 2022; Zdzisław Kuksiewicz, "Zarys filozofii średniowiecznej", Warszawa 1973; Dariusz Andrzej Sikorski, "Alkuin z Yorku na nowo odkrywany", w: "Cognitioni gestorum. Studia z dziejów średniowiecza dedykowane Profesorowi Jerzemu Strzelczykowi", Poznań-Warszawa 2006.