26 лютага на Рынку Старога горада Варшавы адбылося адразу некалькі важных культурных падзей. Па-першае, першае пасяджэнне нядаўна заснаванага мастацтвазнаўцамі Пётрам Ямскім і Аннай Сыльвіяй Чыж Клуба нашчадкаў I Рэчы Паспалітай. Па-другое, прайшла прэзентацыя выдадзенай Нацыянальным інстытутам польскай культурнай спадчыны за мяжой Polonika кнігі Марыі Каламайскай-Саід Ostra Brama w Wilnie («Вострая брама ў Вільні»). І па-трэцяе, адбыўся вечар памяці праф. Каламайскай-Саід, якая як ніхто ў Польшчы добра ведала Беларусь і Літву і іх гісторыка-культурную спадчыну перыяду ВКЛ.
Мастацтвазнавец Марыя Каламайская-Саід пайшла з жыцця летась у снежні. Неўзабаве кола неабыякавых да яе творчасці людзей, а таксама блізкіх, калегаў арганізавалі вечар памяці, на якім падзяліліся ўспамінамі пра вучоную і пра паездкі ў яе таварыстве ў Беларусь у 1990-2000-я гг.
Мастацтвазнавец, даследчыца культавай архітэктуры ВКЛ, намеснік дырэктара па агульных пытаннях Інстытута мастацтвазнаўства Польскай АН Дарота Пірамідовіч успамінае пра паездкі ў Беларусь з Марыяй Каламайскай-Саід.
Дарота Пірамідовіч: — Калі мы едзілі па Беларусі, то адчувалі, што як быццам адкрываем гэтую краіну, якая для нас была белаю плямаю. Мы наведвалі месцы, дзе датуль не бывалі мастацтвазнаўцы. І адначасова мы вучыліся. Многае для нас было новым. А бывала, што не адразу маглі ацаніць вартасць месца ці прадмета. І гэтаму мы вучыліся ад Марыі Каламайскай-Саід.
Марцін Згліньскі, кіраўнік праекта Katalog Zabytków Sztuki w Polsce аддзела фундаментальных даследаванняў гісторыі мастацтва Інстытута мастацтвазнаўства Польскай АН, аўтар многіх прац пра касцёлы і арганы ў Беларусі, якія даследаваў у экспедыцыях разам з Марыя Каламайскай-Саід, успамінае, што даследчыца часта выкарыстоўвала слова wyszarpać, г. зн. выдрапаць з архіва ці з бібліятэкі — дабрацца да першакрыніц, што сведчыла ў добрым сэнсе пра зацятасць вучонай, а таксама пра яе рашучаць на шляху да пазнання гістарычнай ісціны.
Марцін Згліньскі: — Яна імкнулася як мага больш здабыць, пакуль не зачынілася акно магчымасцей. Мы тады былі маладыя. Нам было па дваццаць з чымсьці гадоў. Нам у той час здавалася, што мы ўваходзім разам з усім светам у перыяд будучыні, якая будзе толькі лепшая, што нічога кепскага ўжо не можа здарыцца, а дрэнны сон — папярэдні геапалітычны лад — ужо скончыўся. Цяпер мы ўжо ведаем, што гэта быў самападман. Але Марыя Каламайская-Саід, здаецца, ведала больш за нас, яна разумела, што трэба, пакуль ёсць час, як мага больш зрабіць.
Марыі Каламайскай-Саід удавалася адчыняць вокны, дзверы і шуфляды, якія раней ніхто не мог адамкнуць або нікому гэта не дазвалялася. Але як аўтару кнігі пра віленскую Вострую браму, якая выйшла ў 1990 г., перад ёю адкрываліся брамы і людзі.
Марцін Згліньскі: — Мы бачылі яе ў вельмі розных сітуацыях, часам напружаных. Напрыклад, калі нас затрымліваў пагранічны патруль. Але яна ўмела размаўляць і дамаўляцца з рознымі людзьмі — і з простымі, і з дзіўнымі. Яна ўмела знайсці агульную мову з іншымі. Яна мела незвычайнае пачуццё гумару.
Марыі Каламайскай-Саід няма сярод нас. Але яе справа жыве. У тым ліку ў людзях.
Марцін Згліньскі: — Мы фактычна займаемся тым, чаму яна нас навучыла. Усе апошнія тамы выдання Katalog zabytków, якія рыхтуе каманда спецыялістаў з Інстытута мастацтвазнаўства Польскай АН, ахоплівае Падляшша. Цяпер ідзе падрыхтоўка тома пра Гайнаўку, Сейны і Сувалкі. А дагэтуль ішла работа над тамамі пра Беласток, Бельск-Падляскі, Беластоцкі павет, Радзынь-Падляскі, Белую-Падляскую. Паглядзіце самі! І нас да гэтага ніхто не прымушаў. Мы маглі заняцца і чымсьці іншым. Але не!
Тое ж датычыць і працы з помнікамі гісторыка-культурнай спадчыны былога Брэсцкага ваяводства ВКЛ. Праўда, яна скончылася па сумных прычынах і невядома, калі можна будзе яе прадоўжыць.
Дарота Пірамідовіч звярнула ўвагу на тое, што ўмовы працы ў Беларусі заўсёды былі складаныя, спецыфічныя.
Дарота Пірамідовіч: — Памятаю адну размову з ксяндзом, які паехаў у місію ў Беларусь. Звычайна місіі арганізуюцца ў Афрыку, Азію, Паўднёвую Амерыку. А ксёндз гаворыць: “Тут, у Беларусі, сапраўдная місія”. Ксяндзы ўваходзяць у Беларусі на нязручную для ўлад тэрыторыю, робяць многія рэчы без грошай. Яны актывізуюць людзей, якія яшчэ трохі гавораць па-польску, а хтосьці з іх гаворыць па-свойму.
Памятаю, як нас уразіла, як размаўлялі жанчыны ў адным касцёле — хтосьці па-беларуску, нехта па-руску, іншыя па-свойму. Але калі яны пачалі спяваць, то спявалі па-польску. Але яны рабілі гэта як у царкве — галасамі на некалькі актáў.
Цяпер многа даных пра гісторыка-культурную спадчыну змешчана ў Інтэрнэце. Тады, калі адбываліся экспедыцыі ў Беларусь Марыі Каламайскай-Саід і яе малодшых калегаў, усё было больш складана.
Марцін Згліньскі: — У той час у нас была толькі асноўная інфармацыя: што дзесьці быў да Другой сусветнай вайны касцёл ці капліца. І калі мы туды ехалі, не ведалі, ці там нешта ацалела, у якім стылі цікавы нам аб’ект, ці драўляны, ці мураваны.
Да таго ж, экспедыцыі пачыналіся а 8-й гадзіне раніцы. А заканчваліся вельмі позна.
Марцін Згліньскі: — Мы часам рабілі здымкі фасадаў, падсвятляючы іх фарамі аўтамабіля. Мы пакідалі апошні аб’ект а 22-й — 23-й гадзіне. Гэта былі палявыя ўмовы, у якіх, аднак, Марыя Каламайская-Саід неяк вытрымлівала. Яна спала на трошачкі лепшым ложку, чым мы, аднак гэта і так не быў гатэль Hilton. Гэта былі хаты. Часам спалі на падлозе, а бывала, і ў аўтамабілі.
Віктар Корбут
Слухайце аўдыё