114 lat temu, 15 lutego 1920 roku urodziła się Irena Sendler, działaczka społeczna, szefowa wydziału dziecięcego Rady Pomocy Żydom "Żegota". Uratowała setki dzieci żydowskich, wywożąc je z warszawskiego getta w czasie niemieckiej okupacji.

"Chciałabym, żeby zachowała się pamięć o wielu szlachetnych ludziach, którzy narażając własne życie, ratowali żydowskich braci, a których imion nikt nie pamięta. Ale pamięć nasza i następnych pokoleń musi też zachować obraz ludzkiej podłości i nienawiści, która kazała wydawać wrogom swoich sąsiadów, która kazała mordować. Moim marzeniem jest, żeby pamięć stała się ostrzeżeniem dla świata, oby nigdy nie powtórzył się podobny dramat ludzkości" - mówiła, dobierając w 2003 roku Nagrodę im. Jana Karskiego. 

Pamięci Polaków Ratujących Żydów - zobacz serwis historyczny

- Ojca znałam krótko, ale pamiętam z dzieciństwa, że często powtarzał, że ludzie nie dzielą się na podstawie rasy czy pochodzenia, ale dzielą się na dobrych i złych. A drugą maksymą, którą wbił mi w moją dziecięcą głowę, było zdanie: Pamiętaj, że jak ktoś tonie, to trzeba mu podać rękę – mówiła Irena Sendlerowa w Polskim Radiu w 2005 roku. – I tego nauczyłam się w domu moich rodziców, więc nie jestem żadną bohaterką. Zobacz wideo:

Posłuchaj, co prof. Michał Głowiński, uratowany w czasie wojny przez Irenę Sendlerową, mówił o niej w Polskim Radiu w audycji z cyklu "Biografie niezwykłe".

- Mało kto stawiał sobie tak wysoko poprzeczkę w byciu porządnym. Pani Irena jest osobą niezwykle szlachetną, niezwykle dzielną i niezwykle energiczną – powiedział prof. Michał Głowiński, historyk literatury polskiej.

Przed wojną Irena Sendler zajmowała się pomocą bezrobotnym i biednym. 

– W czasie okupacji pomagała Żydom. Jej biografia jest heroiczna. Był to heroizm działacza humanitarnego. Mówi się przecież o 2,5 tysiącach dzieci, do uratowania których się przyczyniła albo uratowała je sama -  stwierdził prof. Michał Głowiński. – Trzeba wiedzieć, że ona uratowała życie wielu osób dorosłych, w tym mojej matki. Niosła pomoc nie na miarę możliwości, ale znacznie ponad miarę możliwości i na tym polega jej niezwykłość. Znalezienie ratunku dla tylu dzieci graniczyło z cudem i ten cud się zdarzył. Ona i jej wspólniczki wchodziły do getta i wyprowadzały dzieci skazane na śmierć. To wymagało niezwykłej odwagi. Pani Irena taką odwagę miała zawsze – mówił prof. Głowiński.

Zaczęła pomagać Żydom długo przed powstaniem getta w Warszawie. W grudniu 1942 roku utworzona Rada Pomocy Żydom "Żegota" mianowała ją szefową wydziału dziecięcego. Jako pracownik ośrodka pomocy społecznej miała przepustkę do getta. Współpracowała z polską organizacją pomocową działającą pod niemieckim nadzorem i organizowała przemycanie dzieci żydowskich z getta, umieszczając je w przybranych rodzinach, domach dziecka i u sióstr katolickich w Warszawie i w innych miejscach.

Gestapo aresztowało ją w 1943 roku. Torturowano ją i bito, w końcu skazano na śmierć. "Żegota" uratowała ją, przekupując niemieckich strażników.

- Hitler stworzył piekło w całej Polsce, ale jeszcze większe piekło stworzył Żydom, a największe piekło stworzył dzieciom, tym najbardziej bezbronnym istotom – powiedziała Irena Sendlerowa.

W 1965 roku została uhonorowana przez izraelski instytut Yad Vashem medalem Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata. W 1983 roku zasadziła drzewko w Lesie Sprawiedliwych Instytutu. 10 listopada 2003 roku Prezydent RP odznaczył ją Orderem Orła Białego. W 2007 roku od dzieci dostała Order Uśmiechu. Ostatnie lata życia spędziła w domu bonifratrów w Warszawie. Zmarła 12 maja 2008 roku.

im

28 marca 1921 roku urodził się Jerzy Bielecki. Jeden z pierwszych więźniów obozu Auschwitz-Birkenau, wyróżniony tytułem Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata. Jego wzruszającą historię przedstawiła Joanna Szwedowska w reportażu pod tytułem "Kto ratuje jedno życie". Jest to także tytuł wydanej w 1990 roku autobiografii ocalałego więźnia.

W maju 1940 roku Jerzy Bielecki dostał się do niemieckiej niewoli podczas próby ucieczki na Węgry. Po kilku miesiącach w pierwszym tzw. tarnowskim transporcie trafił do obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau (numer 243).

German Death Camps - zobacz serwis edukacyjno-społeczny

Pracował przy budowie ogrodzenia obozu, stawianiu baraków, wysypywaniu ulic żwirem. Następnie w młynie na przedmieściach Oświęcimia, by wreszcie jesienią 1943 roku trafić do magazynów zbożowych. W obozie przetrwał 4 lata i 5 tygodni. Przeżył też wielką miłość.

Zakochał się w Żydówce Cyli Cybulskiej. – Spotykaliśmy się codziennie w czasie przerw obiadowych, kiedy szefowie szli do kasyna. Po trzech miesiącach byłem po uszy w niej zadurzony. Ona na szczęście też. Coś tak niezwykłego spotkało mnie w obozie koncentracyjnym, gdzie dookoła panowała śmierć – wspominał po latach.

Latem 1944 roku Jerzy Bielecki postanowił ratować ukochaną. Był 21 lipca 1944. Na strychu magazynu leżał przygotowany wcześniej mundur i sfałszowana przepustka. Wyszedł z magazynu jako SS-Rottenführer (odpowiednik kaprala). Przeszedł przez tory na drogę do budynku pralni. Pilnującej więźniarek SS-mance powiedział, że przychodzi zabrać na przesłuchanie Cylę Cybulską nr 29558. Po wylegitymowaniu nierozpoznani przechodzą szlaban. Są na wolności.

Przez dziewięć dni, poruszając się tylko nocami, szli w kierunku Krakowa. Na terenie Generalnego Gubernatorstwa otrzymali pomoc od miejscowych ludzi i rodziny. Dla bezpieczeństwa musieli się rozdzielić.

– Rozstaliśmy się pod koniec września. Liczyliśmy, że wojna niedługo się skończy. Spotkaliśmy się dopiero po 39 latach. Cyla była przekonana, że zginąłem w partyzantce. Mnie poinformowano, że ona zmarła w szpitalu w Sztokholmie, gdzie czekała na wyjazd do Stanów Zjednoczonych – mówił Jerzy Bielecki na antenie Polskiego Radia.

Po latach spotkali się przez przypadek. Cyla Cybulska pracowała w Nowym Jorku, gdzie zatrudniała do sprzątania Polkę z okolic Rzeszowa. Pewnego razu dowiedziała się od niej, że w telewizji wyemitowano program "I w Oświęcimiu kwitły róże", w którym wystąpił ocalały więzień Auschwitz. Nazywał się Jerzy Bielecki. – Tego dnia o 5 rano miałem telefon z Warszawy. Połączono mnie z Nowym Jorkiem. Słyszę kobiecy głos. Od razu wiedziałem czyj. Takie było nasze spotkanie.

 mjm

Po przegranej wojnie obronnej w 1939 roku, jak setki tysięcy Polaków, zdecydował się na opuszczenie kraju. Zatrzymał się – jak 120 tys. Polaków - w obozie dla uchodźców na Węgrzech.

Sławik jeszcze w 1939 roku, w listopadzie, został prezesem Komitetu Obywatelskiego do spraw Opieki nad Polskimi Uchodźcami na Węgrzech. Szybko poznał Józsefa Antalla - prawnika, pracownika węgierskiego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, który otrzymał zadanie utworzenia urzędu zajmującego się sprawami wojennych uchodźców. Węgrzy zapewniali im nie tylko opiekę socjalną, ale i medyczną, organizowano szkolnictwo, w tym polskie gimnazjum i liceum w Balatonboglar, gdzie w latach 1939-1944 kształciło się ok. 800 uczniów.

Na Węgrzech zaczęły też powstawać tajne struktury wojskowe i cywilne, które początkowo zajmowały się przede wszystkim przerzucaniem żołnierzy do tworzącego się we Francji Wojska Polskiego. W tę akcję, organizowaną przez poselstwo RP w Budapeszcie oraz attachat wojskowy, zaangażowali się również członkowie Komitetu Obywatelskiego, w tym i Sławik.

Z pomocą Żydom

Sławik szczególną troską otaczał około 12 tysięcy polskich Żydów, których szukali schronienia na Węgrzech. Już w 1940 roku zapoczątkował akcję wyrabiania im dokumentów z typowo polskimi nazwiskami oraz katolickich metryk chrztu.

- Większość żydowskich uciekinierów stanowiły biedne rodziny, które nie miały "dobrego wyglądu" i nawet nie mówiły po polsku. Wyrobienie im dokumentów było trudne, ale Sławik pomagał wszystkim bez wyjątku - wspominał po latach ocalały Henryk Zimmermann w audycji "Henryk Sławik - zapomniany bohater".

Pamięci Polaków Ratujących Żydów - zobacz serwis historyczny

Sławik, przy współpracy kilku uchodźców żydowskich, zorganizował też sierociniec dla żydowskich dzieci w miasteczku Vac, oficjalnie nazwany Domem Sierot Polskich Oficerów. Działało tam przedszkole i szkoła, w której realizowano polski program nauczania. Jednocześnie jednak nie pozbawiano dzieci ich tożsamości – po oficjalnym udziale w mszy świętej, potajemnie uczono je hebrajskiego i objaśniano Stary Testament.

Dzięki zaangażowaniu wielu ludzi umieszczone w Vacu dzieci udało się ocalić. W maju 1944 roku, a więc już podczas okupacji Węgier, zostały potajemnie przewiezione do Budapesztu i tam, ukryte w kilku miejscach, wszystkie dotrwały do końca wojny.

Dzięki pomocy współpracowników w 1943 roku sprowadził z Polski żonę i córkę, które od pewnego czasu były nękane przez Gestapo. Niestety rodzina nie mogła długo cieszyć się sobą. Po rozpoczęciu niemieckiej okupacji na Węgrzech w marcu 1944 roku, została zmuszona do ukrywania się. Choć Henrykowi kilkukrotnie proponowano wyjazd z kraju ze szwajcarską wizą, za każdym razem odmawiał, twierdząc, że nie może zostawić podopiecznych.

ZOBACZ i POSŁUCHAJ: Wspomnienia Zvi Zimmermana, polskiego Żyda, współpracownika Henryka Sławika, a po wojnie członka Knessetu:

Aresztowanie i śmierć

Sławik trafił w ręce Gestapo w połowie lipca 1944 roku, prawdopodobnie został zdradzony przez jednego z uczniów z liceum w Balatonboglar. Aresztowany został również Antall. Niemcy chcieli zdobyć przede wszystkim informacje o udziale Węgra w akcji przerzucania Polaków na Zachód oraz jego roli w ratowaniu Żydów. Ujawnienie zaangażowania Antalla w te przedsięwzięcia równałoby się jednak wydaniu na niego wyroku śmierci. Sławik całą odpowiedzialność wziął na siebie, mimo brutalnego śledztwa nie zdradził przyjaciela.

Trafił wraz z najbliższymi współpracownikami z Komitetu Obywatelskiego do obozu w Mauthausen. Tam został powieszony 23 sierpnia 1944 r.

Uhonorowanie

Za swe zasługi na rzecz ratowania Żydów został odznaczony Medalem Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata w 1977 roku.

- Od mera Hajfy dowiedziałam się, że liczba uratowanych przez mojego ojca Żydów przekroczy pięć tysięcy. Czułam się szczęśliwa, że miałam takiego ojca, dla którego drugi człowiek był tak samo ważny - powiedziała córka Sławika Krystyna Kutermak w audycji "Kronika niezwykłych Polaków".

- Sławik reprezentował wszystkie pozytywne cechy osobowości przypisywanych Ślązakom. Reprezentował całe pokolenie urodzone w niewoli, które było ogromnie ideowe. To byli ludzie, których odzyskana niepodległość ogromnie obowiązywała. W życiu Sławika ta niepodległość była zobowiązaniem aż do daniny życia - skomentował prof. Mirosław Fazan w audycji "Kronika niezwykłych Polaków".

Działacz społeczny

Henryk Sławik urodził się w rolniczej rodzinie na Górnym Śląsku w 1894 roku. Do czasu I wojny światowej ukończył jedynie szkołę podstawową. Wiedzę uzupełniał drogą samokształcenia. Jeszcze w młodości związał się z niepodległościowym ruchem socjalistycznym. W czasie I wojny światowej walczył w pruskiej armii. Był uczestnikiem trzech powstań śląskich. Przekonywał niezdecydowanych Ślązaków, by w plebiscycie głosowali za przynależnością do państwa polskiego. W okresie międzywojennym był redaktorem różnych gazet związanych z Polską Partią Socjalistyczną, na łamach których poruszał różne problemy społeczne. Zajmował się także popularyzacją kultury i sportu wśród robotników.

im/PAP

Instytut Yad Vashem, który honoruje osoby zaangażowane w ratowanie Żydów podczas Holokaustu, poinformował, że podziękowania, ale także szczere wyrazy uznania za ich zaangażowanie na rzecz ratowania Żydów otrzymają ambasador RP w Bernie Aleksander Ładoś i jego zastępca Stefan Ryniewicz. Instytut podkreślił przy tym, że komisja Yad Vashem, która o tym zdecydowała, jest całkowicie niezależna od wpływów politycznych i medialnych.

"Słowa uznania" dla pozostałych członków "Grupy Berneńskiej"

"W przypadku działań podjętych w czasie drugiej wojny światowej przez trzech wyższych urzędników polskiego poselstwa w Bernie, ocena komisji dotyczyła ich aktywnego zaangażowania (w ratowanie Żydów), a także ryzyka, które podejmował każdy z nich. Po dogłębnej analizie odpowiedniej dokumentacji komisja stwierdziła, że Konstanty Rokicki był kluczową postacią w próbach polskiego poselstwa w Bernie, które miały na celu ratowanie zagrożonych Żydów poprzez fałszowanie paszportów Paragwaju" - napisał w odpowiedzi na pytania PAP Adam Henderson z biura prasowego Instytut Yad Vashem.

Zobacz serwis specjalny o Polakach ratujących Żydów podczas II wojny światowej:

Komisja ds. Wyznaczania Sprawiedliwych wśród Narodów Świata - jak podkreślił Henderson - zdecydowała ostatecznie o przyznaniu tytułu Rokickiemu. W przypadku pozostałych polskich dyplomatów działających w "Grupie Berneńskiej" - Aleksandra Ładosia i Stefana Ryniewicza - komisja doceniła ich słowami uznania. "Komisja wyraża szczere uznanie i podziękowania Aleksandrowi Ładosiowi i Stefanowi Janowi Ryniewiczowi za ich role" - podkreślił Instytut Yad Vashem, który zwrócił przy tym uwagę, że tego rodzaju oficjalne wyrazy podziękowania są w istocie dość rzadkie i nie można ich uznać za obowiązkowe dla komisji.

Instytut Yad Vashem podkreślił też niezależność Komisji ds. Wyznaczania Sprawiedliwych wśród Narodów Świata, którą kieruje były sędzia izraelskiego Sądu Najwyższego. "Całkowita autonomia komisji i jej niezależność od wszelkich publicznych wpływów, w tym politycznych i medialnych, została potwierdzona przez Sąd Najwyższy Izraela" - zwrócił uwagę Yad Vashem, który przypomniał też, że członkowie komisji przez wiele lat zbadali dziesiątki tysięcy przypadków ratowania Żydów przez nie-Żydów podczas Holokaustu, uznając za Sprawiedliwych ponad 27 tys. osób, w tym ponad sześć tysięcy Polaków.

"Komisja analizuje dokładnie każdy wniosek, który otrzymuje w indywidualnych sprawach. Analiza ta obejmuje badanie przez osoby, które są dobrze zorientowane w konkretnej regionalnej historii i które znają język lub języki istotne dla danej sprawy" - zaznaczył Instytut Yad Vashem.

Uzasadnienie z błędami

W uzasadnieniu przyznania przez Yad Vashem tytułu Konstantemu Rokickiemu pojawiły się błędy dotyczące rangi polskich przedstawicieli w Bernie. "W anglojęzycznej Ładoś i Ryniewicz są określani jako konsulowie. W hebrajskiej występują jako "pracownicy" poselstwa. W rzeczywistości Ładoś (występujący w dokumencie Yad Vashem jako Lados Alksander) był najwyższym rangą dyplomatą (posłem - odpowiednikiem dzisiejszego ambasadora - przyp.bm), pełniąc od maja 1940 r. do lipca 1945 r. misję posła w Bernie" podaje "Dziennik Gazeta Prawna". 

Do zaniedbania odniósł się ambasador RP w Szwajcarii Jakub Kumoch. "Naprawdę tolerancja dla cudzych błędów, niewiedzy i przeinaczeń ma swoje granice. Aleksander Ładoś i jego dyplomaci podjęli próbę ratowania od 8 do 10 tysięcy ludzi. Należy im się za to szacunek, a nie przekręcanie nazwisk i pisanie alternatywnej historii" napisał na Twitterze ambasador.

Naprawdę tolerancja dla cudzych błędów, niewiedzy i przeinaczeń ma swoje granice. Aleksander Ładoś i jego dyplomaci podjęli próbę ratowania od 8 do 10 tysięcy ludzi. Należy im się za to szacunek, a nie przekręcanie nazwisk i pisanie alternatywnej historii.

— Jakub Kumoch (@JakubKumoch) 14 maja 2019

Działania całej grupy dyplomatów

Do sprawy uhonorowania polskich dyplomatów z "Grypy Berneńskiej" odniósł się także m.in. konsul honorowy RP w Zurychu Markus Blechner, który wyraził zadowolenie z uhonorowania Rokickiego, ale jednocześnie ocenił, że tak samo uhonorować należy pozostałych dyplomatów. W wydanym oświadczeniu Markus Blechner przypomniał, że Rokicki fałszując na masową skalę paragwajskie paszporty dla ok. cztery tysiące Żydów - co pozwoliło im uniknąć śmierci w czasie Holokaustu - działał zgodnie z instrukcjami swoich przełożonych z polskiego poselstwa, zaaprobowanymi przez rząd RP na uchodźstwie.

"To dlatego w 2017 roku zdecydowałem się złożyć wniosek do Yad Vashem o przyznanie tytułu (Sprawiedliwego wśród Narodów Świata) wszystkim trzem nieżydowskim dyplomatom zaangażowanym w te działania oraz polskiemu poselstwu w Bernie jako całości" - napisał Blechner. 

W skład grupy wchodzili - poza ambasadorem RP w Bernie Aleksandrem Ładosiem, jego zastępcą Stefanem Ryniewiczem i konsulem Konstantym Rokickim - także attache poselstwa Juliusz Kuehl oraz szefowie dwóch organizacji żydowskich - Abraham Silberschein i Chaim Eiss.

Konsul honorowy RP w Szwajcarii: osoby, na których polecenie Rokicki działał, nie zostały należycie uhonorowane

"Wyrażając satysfakcję, którą dzielę z potomkami osób uratowanych dzięki paragwajskim dokumentom, muszę podkreślić, że osoby, na których polecenie Rokicki działał, nie zostały należycie uhonorowane. Uważam, że może to być postrzegane jako sprzeczne z historyczną wiedzą i zebraną dokumentacją" - ocenił Blechner.

Przypomniał, że setki niedawno ujawnionych dokumentów jasno pokazują, że Rokicki działał nie tylko jako urzędnik państwa polskiego, ale też jako podwładny Ładosia i Ryniewicza, a obaj zapewniali mu dyplomatyczną ochronę i w niektórych przypadkach uczestniczyli w fałszowaniu paszportów.

"Biorąc pod uwagę to tło, nagrodzenie tylko bezpośredniego producenta paszportów i pominięcie organizatorów operacji i jego przełożonych, wygląda na wypaczenie istoty wspólnej akcji podjętej przez polskich dyplomatów i wypływowych członków żydowskiej diaspory, znanych razem jako »Grupa Berneńska« lub »Grupa Ładosia«", - ocenił konsul honorowy, wyrażając też przypuszczenie, że taka decyzja została podjęta wskutek pomyłki.

Decyzja Yad Vashem wzbudziła wątpliwości również krewnej Konstantego Rokickiego Małgorzaty Sadowskiej.

- Pierwszą osobą, która powinna takim tytułem zostać uhonorowana, jest Aleksander Ładoś. Decyzja Yad Vashem była dla mnie trudna do zrozumienia. Zadawałam sobie pytanie, dlaczego Ładosia nie ma w tym gronie. Podobnie jak Stefana Ryniewicza. Dla mnie i dla mojej rodziny ważne jest to, aby uwzględniona została rola pozostałych uczestników grupy berneńskiej. Jej działalność nie była tylko kwestią Konstantego Rokickiego. Będę próbowała to tłumaczyć, bo to jest ważne również dla rodzin pozostałych dyplomatów - mówiła w rozmowie z "Dziennikiem Gazetą Prawną" i portalem dziennik.pl.  

Dyplomaci należący do "Grupy Berneńskiej", działając w okresie wojny w polskim poselstwie w Bernie w Szwajcarii, ratowali Żydów poprzez wystawianie im fałszywych paszportów. Polscy dyplomaci oraz działacze organizacji żydowskich pozyskiwali paszporty państw Ameryki Łacińskiej, które następnie trafiały do Żydów w okupowanej Europie. Były to paszporty głównie Paragwaju, Salwadoru, Hondurasu, Boliwii, Peru i Haiti, które chroniły swoich posiadaczy w gettach przed wywózką do niemieckich obozów zagłady. Ich właścicieli kierowano do obozów dla internowanych, gdzie pewna część z nich doczekała końca wojny.

bm/PAP/"Dziennik Gazeta Prawna"/dziennik.pl