Jerzy Żuławski. Z ziemi polskiej na Księżyc

Choć akcję swych najsłynniejszych książek umieścił na przełomie dwudziestego dziewiątego i trzydziestego wieku, to poruszał problemy aktualne tysiąc lat wcześniej. Księżycowe scenerie, opisy pozaziemskich cywilizacji i fantastycznych technologii były metaforami zjawisk, które Jerzy Żuławski obserwował za życia.

Jerzy Żuławski

Foto: Polona.pl/Wikimedia/domena publiczna

9 sierpnia 1915 roku zmarł Jerzy Żuławski, młodopolski prozaik, poeta, dramaturg i filozof. Przeżył zaledwie 41 lat, zdążył jednak pozostawić trwały ślad w kulturze polskiej, będąc, obok Władysława Umińskiego i Antoniego Langego, jednym z prekursorów polskiej literatury fantastycznonaukowej. Najbardziej znanymi dziełami Jerzego Żuławskiego są trzy powieści składające się na "Trylogię księżycową": "Na srebrnym globie", "Zwycięzca" i "Stara Ziemia".

Posłuchaj

15:07 jerzy żuławski - pisarz, filozof___pr iii 98824.mp3 "Dla fantastyki naukowej, literatury przyszłościowej, zwłaszcza polskiej, »Trylogia księżycowa« jest dziełem prekursorskim" (PR, 21.10.1986)

 

Od sielskiej młodości do tyfusu

Rydel się żeni! Najsłynniejsze polskie wesele

Urodził się 14 lipca 1874 roku w podrzeszowskim Lipowcu jako syn dzierżawcy majątku ziemskiego. Dzieciństwo spędził na wsi, potem uczył się w Bochni i w Krakowie, na studia wyjechał zaś do Zurychu i Berna, gdzie uzyskał tytuł doktora filozofii. Po powrocie do kraju przez kilka lat był nauczycielem, a od 1902 roku poświęcił się wyłącznie pracy literackiej.

Związał się ze środowiskiem krakowskiej bohemy artystycznej i zaprzyjaźnił się z się z Janem Kasprowiczem, Stanisławem Przybyszewskim, Lucjanem Rydlem i Kazimierzem Przerwą-Tetmajerem. W 1907 roku ożenił się z Kazimierą Hanicką (1883-1971). W 1910 roku zamieszkał w Zakopanem, gdzie zawarł znajomość m.in. z Witkacym i z Leopoldem Staffem.

Gdy wybuchła I wojna światowa, 40-letni Żuławski wstąpił do Legionów Polskich, gdzie zajmował się m.in. redagowaniem pisma "Do Broni". Z wojskowymi formacjami niepodległościowymi był związany przez rok - do przedwczesnej śmierci, której przyczyną był dur brzuszny, zwany wówczas tyfusem.

Założyciel dynastii

Talenty i tradycje artystyczne pielęgnowane są w rodzinie Żuławskich do dziś. Synami autora "Na srebrnym globie" byli malarz Marek Żuławski (1908-1985), poeta i prozaik Juliusz Żuławski (1910-1999) oraz muzykolog, pisarz i kompozytor Wawrzyniec Żuławski (1916-1957). Jego bratankiem był pisarz i dyplomata Mirosław Żuławski (1913-1995), który z kolei był ojcem reżysera Andrzeja Żuławskiego (1940-2016) i dziadkiem reżysera Xawerego Żuławskiego (ur. 1971).

Posłuchaj

15:18 ród żuławskich____2732_94_iv_tr.mp3 "Saga rodu Żuławskich". Audycja Iwony Wiśniewskiej (PR, 25.12.1994)

 

Związki rodzinne nie opierały się tylko na pokrewieństwie - Andrzej Żuławski zrealizował film "Na srebrnym globie" na podstawie "Trylogii księżycowej" Jerzego Żuławskiego. To miała być wielka polska superprodukcja wpisująca się w nurt zapoczątkowany "2001: Odyseją kosmiczną" Stanleya Kubricka. W 1977 roku jednak w wyniku decyzji ministerstwa kultury PRL zdjęcia przerwano, i to w momencie, gdy gotowe było ponad dwie trzecie filmu. Reżyser dokończył dzieło w okaleczonej formie dopiero w 1988 roku.

Ziemianie i Księżycanie, czyli metafory cywilizacji

Juliusz Verne - kapitan Nemo miał być Polakiem

W poezji Jerzy Żuławski był przedstawicielem dekadentyzmu i katastrofizmu, w dramacie stosował techniki symbolizmu. Dziś jednak większość jego dorobku jest zapomniana. Wyjątek stanowi cykl "Trylogia księżycowa", klasyczna pozycja polskiej literatury science fiction, powstała na początku XX wieku. Autor, wykorzystując wzorce stworzone przez Verne'a i Wellsa, snuje w trzech powieściach refleksje o procesach cywilizacji, przedstawia mechanizmy rządzące powstawaniem religii i porządku społecznego, a także krytykuje błędne jego zdaniem ścieżki postępu.

Wykładając swoją filozofię kultury, Jerzy Żuławski prowadzi czytelników przez sensacyjną fabułę pełną barwnych postaci. W powieści "Na srebrnym globie. Rękopis z księżyca" (1903) opowiada dzieje pierwszej ludzkiej wyprawy na Księżyc. Okazuje się, że niewidoczna z Ziemi strona naszego satelity świetnie nadaje się do życia. Ludzie zakładają na niej kolonię, która ma być realizacją egalitarnej utopii, lecz po upływie kilku pokoleń ze szlachetnych ideałów nic nie pozostaje, a ciała i umysły deformują się pod wpływem chowu wsobnego i zmniejszonej grawitacji. Na domiar złego zniewolili ich okrutni kosmici Szernowie.

W "Zwycięzcy" (1910) mieszkańcy Księżyca oczekują więc Mesjasza, więc gdy z Ziemi przylatuje niejaki Marek, oczekują od niego zakończenia ich cierpień. Marek okazuje się skuteczny, pokonuje kosmitów i próbuje zreformować upadłe społeczeństwo, napotyka jednak na opór i ginie z ręki tych, którym pomógł.

"Stara Ziemia" (1911) przenosi czytelnika z powrotem na naszą planetę, przedstawiając obraz antyutopijnego ustroju zjednoczonej Europy, opartego z jednej strony na dobrobycie dzięki postępowi technologicznemu, z drugiej zaś na wyzysku robotników, których życie, podobnie jak praca obsługiwanych przez nich wszechobecnych maszyn, staje się ciągiem zautomatyzowanych procesów. Wykorzystując niezadowolenie proletariatu, grupa intelektualistów chce przejąć władzę, choć w istocie gardzi klasą robotniczą.

Posłuchaj

16:54 twórcy pięknego słowa - jerzy żuławski___g 8586.mp3 "Trzy części »Trylogii księżycowej« realizują trzy wersje utopijnej powieści nowożytnej". Audycja Małgorzaty Tułowieckiej z cyklu "Twórcy pięknego słowa" (PR, 8.01.1983)

 

Wymarzone Księżyce

Fantastycznonaukowa proza Jerzego Żuławskiego zawiera w sobie to wszystko, co stanowi o sile gatunku wykorzystanego jako kostium dla filozoficznych i socjologicznych rozważań kwestii współczesnych. Nic dziwnego, że jednym z wielbicieli powieści "Na srebrnym globie" był Stanisław Lem, który na tyle dał się uwieść opisanym przez autora księżycowym pejzażom, że bardzo rozczarowały go prawdziwe zdjęcia wykonane przez astronautów na powierzchni Księżyca.

W tym miejscu warto zwrócić uwagę, że stworzony przez Jerzego Żuławskiego" opis wyprawy na Księżyc nie był pierwszy. Nie licząc legendy o panu Twardowskim, o podróży na Srebrny Glob pisał już w 1785 roku Michał Dymitr Krajewski. Bohater jego książki "Wojciech Zdarzyński, życie i przypadki swoje opisujący", udaje się na Księżyc balonem, by uciec przed swymi wierzycielami.

mc