Od premiera do uciekiniera. Dramat Stanisława Mikołajczyka

Komuniści wykorzystali go do stworzenia pozorów demokracji w powojennej Polsce, a potem zaszczuli, zmuszając do ucieczki. 77 lat temu, 21 października 1947 roku Stanisław Mikołajczyk, wobec groźby aresztowania przez władze komunistyczne, potajemnie opuścił Polskę i przedostał się do Londynu.

Stanisław Mikołajczyk

Foto: źr. www.korbonski.ipn.gov.pl

Powstaniec i żołnierz

Stanisław Mikołajczyk urodził się 18 lipca 1901 roku w Halsterhausen. Pochodził z robotniczej rodziny. Jego rodzice wyemigrowali z Wielkopolski. Ojciec pracował jako górnik w kopalni w Westfalii. Tuż przed wybuchem I wojny światowej Mikołajczykowie kupili gospodarstwo koło Krotoszyna.

W latach 1918–1920 uczestniczył w powstaniu wielkopolskim i wojnie polsko-bolszewickiej. Po wojnie był słuchaczem Uniwersytetu Ludowego.

Stanisław Mikołajczyk. Wikimedia Commons/dp. Źr.: "Gazeta Ludowa", Warszawa 1946

Kariera polityczna

W wieku 21 lat Stanisław wstąpił do Polskiego Stronnictwa Ludowego "Piast", później był jednym z założycieli Wielkopolskiego Związku Młodzieży Wiejskiej. Szybko zrobił karierę polityczną - został sekretarzem klubu parlamentarnego stronnictwa "Piast", a po zjednoczeniu ruchu ludowo-chłopskiego sekretarzem Stronnictwa Ludowego. W styczniu 1937 roku po ogłoszeniu strajku generalnego, przejął z rąk Macieja Rataja kierownictwo Stronnictwa Ludowego. W 1930 roku został wybrany na posła do Sejmu w okręgu gnieźnieńskim. W tym samym roku Mikołajczyk kupił własne gospodarstwo w Międzylesiu koło Wągrowca. Posłem był do 1935 roku.

Emigracja

We wrześniu 1939 roku został wcielony do wojska, a po 17 września trafił do obozu internowanych na Węgrzech. W listopadzie 1939 roku Mikołajczyk przedostał się do Paryża, gdzie zgłosił się do generała Władysława Sikorskiego. Wkrótce wszedł, jako jeden z trzech współprzewodniczących, do nowo powstałej Rady Narodowej Rzeczypospolitej. W styczniu 1940 roku zastąpił Ignacego Paderewskiego na stanowisku przewodniczącego Rady. W grudniu 1941 roku Stanisław Mikołajczyk został wicepremierem, a po śmierci Władysława Sikorskiego, 4 lipca 1943 roku, premierem.

Walka o kształt powojennej Polski

Usiłował uzyskać porozumienie z ZSRR dotyczące polskiej granicy wschodniej. Wielokrotnie udawał się w tej sprawie do Moskwy. Prowadząc rozmowy, nie zdawał sobie sprawy, że decyzje w sprawie granicy wschodniej i tzw. rekompensaty terytorialnej zapadły na spotkaniu tzw. wielkiej trójki podczas konferencji teherańskiej w 1943 roku. O porozumieniu teherańskim dowiedział się podczas konferencji w Moskwie w październiku 1944 roku z ust Mołotowa w obecności nie tylko Stalina, ale także, również wtedy przebywającego w Moskwie, brytyjskiego premiera Winstona Churchilla.

Załamany złożył dymisję 24 listopada. Po nim premierem rządu został Tomasz Arciszewski. Kolejny raz udał się do Moskwy w czerwcu 1945 roku, gdzie uczestniczył w rozmowach na temat utworzenia Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej.

Posłuchaj

09:46 Powrót Mikołajczyka Powrót Mikołajczyka. Przemówienie na lotnisku 27 czerwca 1945 roku, dniu przylotu do Warszawy - audycja z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej"

 

Od wicepremiera do uciekiniera

Po konferencji powrócił do Polski i przyjął tekę wicepremiera i ministra rolnictwa w TRJN. Kierowane przez niego Polskie Stronnictwo Ludowe stało się silną partią, skutecznie konkurującą z Polską Partią Robotniczą i Polską Partią Socjalistyczną. Gdy w 1947 roku PSL przegrało wybory i referendum, Mikołajczyk wysuwał wobec PPR zarzut sfałszowania wyników głosowania.

Posłuchaj

09:47 Przemówienie Stanisława Mikołajczyka Przemówienie Stanisława Mikołajczyka - prezesa PSL na emigracji - skierowane do rodaków z okazji Święta Ludowego. (RWE, 11962)

 

Komuniści po wygranych wyborach rozpoczęli eliminację przeciwników politycznych. Represjami objęto kilkadziesiąt tysięcy działaczy PSL-u. Zagrożony aresztowaniem, Mikołajczyk opuścił potajemnie Polskę 21 października 1947 roku. Uciekł przy pomocy ambasadora brytyjskiego w ciężarówce przewożącej do portu w Gdyni bagaże konsula brytyjskiego. Inspiratorami "ewakuacji" premiera byli Amerykanie - do nich zgłosili się o pomoc współpracownicy Mikołajczyka, a ci poprosili o zorganizowanie przerzutu Brytyjczyków.

Posłuchaj

09:42 Ucieczka Mikołajczyka Ucieczka Mikołajczyka - audycja z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej". (Archiwum PR)

 

Podróż zakończyła się 3 listopada w Londynie, skąd Stanisław Mikołajczyk trafił do Stanów Zjednoczonych. Podobno rozważano również ucieczkę przez Czechosłowację lub przez Niemcy - w tym ostatnim przypadku ewakuacja miała nastąpić z transportem ciał lotników amerykańskich, którzy polegli w czasie II wojny światowej w lotach nad Polską.

Istnieje teoria, która mówi, że Urząd Bezpieczeństwa specjalnie stworzył wokół Mikołajczyka atmosferę zagrożenia, zmuszając go w ten sposób do opuszczenia kraju. Nie zachowały się żadne dokumenty sugerujące, iż reżim dążył do fizycznej likwidacji polityka.

Jego ucieczka była potem wielokrotnie wykorzystywana propagandowo. Komuniści zarzucali byłemu wicepremierowi tchórzostwo i pracę na rzecz obcych mocarstw.

Ponownie na emigracji

Zamieszkał w Stanach Zjednoczonych. Do śmierci pozostał aktywnym politykiem na wygnaniu. Sejm PRL pozbawił go polskiego obywatelstwa. Zmarł w Waszyngtonie, 13 grudnia 1966 roku. Został pochowany w wolnej Polsce, na Cmentarzu Zasłużonych Wielkopolan w Poznaniu. W 2000 roku pośmiertnie został uhonorowany Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski - Polonia Restituta.

mf/im