80 lat temu, 18 maja 1944 roku, władze sowieckie rozpoczęły akcję deportacyjną Tatarów krymskich. W przeciągu trzech dni bydlęcymi wagonami wywieziono z Krymu niemal 200 tys. przedstawicieli rdzennej ludności półwyspu, głównie kobiet, dzieci i starców. Deportowani, nazywani specosadnikami, trafili do krajów Azji Środkowej, takich jak Uzbekistan, Kirgistan czy Kazachstan oraz na Syberię.
Oficjalnym powodem akcji przesiedleńczej była kolaboracja Tatarów z III Rzeszą, która w 1941 roku w czasie wojny ze Związkiem Radzieckim zdobyła Półwysep Krymski. Choć niemieckie oddziały zasiliło mniej niż 10 tys. tatarskich ochotników (kilkukrotnie więcej działało w sowieckiej partyzantce), władze bolszewickie zastosowały odpowiedzialność zbiorową. Po 1945 roku na zesłanie trafili nawet tatarscy żołnierze, którzy w czasie II wojny światowej służyli w Armii Czerwonej i otrzymali państwowe odznaczenia.
Tatarzy - rdzenni mieszkańcy Krymu
Tatarzy zamieszkiwali Krym od XIII wieku, ale ich państwo - zależny od Turcji muzułmański Chanat Krymski - został podbity przez Rosję w 1783 roku. Moskwa przez lata prowadziła intensywną rusyfikację półwyspu, jednak do I wojny światową rdzenni mieszkańcy wciąż stanowili największą grupę etniczną, mieszkającą na tym terenie.
Po rewolucji październikowej z 1917 roku w Rosji wybuchła wojna domowa, która swoim zasięgiem objęła także Krym. Półwysep przez pewien czas znajdował się pod kontrolą białych, czyli zwolenników ustroju carskiego, ale ostatecznie w 1920 roku bolszewicy przełamali ich opór. Tak jak na wszystkich ziemiach zajętych przez komunistów, również i tam rozpoczął się czerwony terror. Część Tatarów porzuciło swoje domy i udało się na emigrację, głównie do Turcji, inni zbrojnie sprzeciwili się krwawemu reżimowi.
58:23 krym___v2014002219_tr_0-0_663abd79[00].mp3 O historii Krymu opowiadają historycy: prof. Tadeusz Stegner, dr Dariusz Wierzchoś i dr Przemysław Tomanek. Audycja "Klub ludzi ciekawych wszystkiego" prowadzona przez Hannę Marię Gizę (PR, 8.03.2014)
- Tatarzy chwycili za broń, uciekli w góry i prowadzili działania partyzanckie. Dzięki temu udało im się ocalić swoją tożsamość - mówił w audycji Polskiego Radia historyk dr Dariusz Wierzchoś.
W 1921 roku Krym stał się autonomiczną republiką radziecką podległą Moskwie. Tatarów nie ominął więc koszmar komunistycznego totalitaryzmu: rozkułaczania, kolektywizacji, głodu, więzień, wywózek i tortur. W latach 30. Tatarzy, jak wiele innych mniejszości narodowych, którym nie ufał Stalin, poddani zostali szczególnym represjom w ramach walki z "piątą kolumną".
"Zdradzieckie działania" Tatarów
W czerwcu 1941 roku rozpoczęła się wojna między III Rzeszą a Związkiem Radzieckim. Gdy na Krym wkroczyły oddziały niemieckie, część społeczeństwa tatarskiego uwierzyła, że ich koszmar dobiegł końca.
- W myśl zasady "wróg naszego wroga jest naszym przyjacielem" część Tatarów krymskich podjęła jakąś formę współpracy z Niemcami. Nie należy się temu dziwić, ponieważ dla części narodów Europy Wschodniej okupacja niemiecka stanowiła wyzwolenie spod reżimu sowieckiego - wyjaśniał w audycji z 2014 roku prof. Tadeusz Stegner, historyk.
Niemcy łudzili podbite narody perspektywą utworzenia własnej państwowości, aby przekonać je do współpracy z Rzeszą i wspólną walką z jej wrogami. Wsparcie przedstawicieli wielu narodów, w tym kilku tysięcy Tatarów krymskich, nie przechyliło szali zwycięstwa na korzyść nazistowskich Niemiec. W połowie kwietnia 1944 roku Armia Czerwona ponownie opanowała Krym.
Niecały miesiąc później, 11 maja 1944 roku, z inicjatywy szefa NKWD, Ławrientija Berii, na szczytach sowieckiej władzy podjęto decyzję o deportacji Tatarów z półwyspu ze względu na "ich zdradzieckie działania wobec narodu sowieckiego".
Niemal 200 tysięcy deportowanych
Nim przystąpiono do wywózek urzędnicy przeprowadzili spis ludności tatarskiej, aby mieć dokładne rozeznanie, co do liczby osób, które zostaną poddane deportacji. Tatarów informowano, że spis robiony jest po to, aby móc ocenić, ile materiałów budowlanych państwo będzie musiało przysłać na odbudowę domostw po wojnie.
Wywózka Tatarów z Krymu rozpoczęła się 18 maja 1944 roku o świcie, choć w pojedynczych wsiach akcja została przeprowadzona jeszcze wieczorem poprzedniego dnia. Ludzie byli dowożeni ciężarówkami na dworce kolejowe, a stamtąd bydlęcymi wagonami ruszali w daleką drogę na zesłanie. Według źródeł ofiarami deportacji padło od 182 do 193 tys. Tatarów krymskich, w zdecydowanej większości kobiet i dzieci.
Podróży w nieludzkich warunkach nie przeżyło niemal 8 tys. osób. Kolejne dziesiątki tysięcy Tatarów zmarły na miejscu zesłania z powodu chorób i wycieńczenia. Nie bez znaczenia dla losów deportowanych była propagandowa otoczka akcji. Władze sowieckie zadbały, aby miejscowa ludność traktowała przymusowych przesiedleńców jako zdrajców ojczyzny i niebezpiecznych bandytów. Co szczególnie ironiczne, wśród deportowanych znaleźli się m.in. partyzanci, stawiający na Krymie opór III Rzeszy, a także rodziny żołnierzy, którzy w tym samym czasie walczyli na froncie w szeregach Armii Czerwonej.
Zacieranie śladów tatarskiego osadnictwa
W 1954 roku Półwysep Krymski, który stanowił część Rosyjskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, przekazany został Ukraińskiej SRR. Nie miało to jednak większego znaczenia dla losów tatarskich zesłańców. Ich sytuacja uległa zmianie za czasów Michaiła Gorbaczowa, gdy na przełomie lat 80. i 90. XX wieku Związek Radziecki chylił się ku upadkowi.
- Dopiero gdy nastąpił ten krótki okres rezygnacji z powiększania lub utrzymania imperium rosyjskiego, Tatarzy zaczynali podejmować nieśmiałe próby powrotu na swoje ziemie, odzyskiwania lub odkupowania działek, z których ich wyrzucono. Na miejscu zastali jednak ruinę - wyjaśniał w radiowej audycji historyk dr Przemysław Tomanek.
Nie licząc dóbr osobistych, majątków, ziemi, zwierząt hodowlanych, Tatarzy utracili na zawsze setki szkół i bibliotek. Sowieci starali się usunąć wszelkie ślady tatarskiego osadnictwa z Krymu: burzyli pomniki, niszczyli cmentarze i meczety, zmienili nazwy ulic i miejscowości. Dziś Tatarzy stanowią zaledwie kilkanaście procent ludności półwyspu.
***
Akcja deportacji Tatarów krymskich wpisywała się w zwyczajowe traktowanie mniejszości narodowych przez Stalina.
- Przesiedlanie narodów to jest powszechna praktyka władz sowieckich stosowana w czasie II wojny światowej i niedługo po niej. Manipulowanie społecznościami narodowymi, tworzenie republik, dzielenie ich, łączenie, zmiany granic, przesiedlanie jednych tu, drugich tam, to były takie ulubione "zabawy" dygnitarzy bolszewickich - tłumaczył prof. Tadeusz Stegner.
Przekonali się o tym również Polacy. Między lutym 1940 roku a czerwcem 1941 roku z terenów II RP zajętych przez Sowietów, w czterech wielkich deportacjach wywieziono na wschód (przede wszystkim do Kazachstanu) kilkaset tysięcy osób, głównie narodowości polskiej. Podobnych represji doświadczyli m.in. mieszkańcy Litwy, Łotwy i Estonii.
th
Przy pisaniu tego artykułu korzystałem z pracy:
O. Voytyuk, Deportacja Tatarów Krymskich w 1944 r. oraz jej skutki,
