9 lipca 1696 roku w podziemiach klasztoru franciszkańskiego w Bieczu pochowano Wacława Potockiego, jednego z czołowych twórców barokowych w Polsce, poetę, fraszkopisarza, autora "Transakcji wojny chocimskiej", a poza tym urzędnika państwowego Rzeczpospolitej Obojga Narodów, sprawującego godności sędziego skarbowego i grodzkiego, podstarościego i wreszcie - podczaszego krakowskiego.
Jan Andrzej Morsztyn. Rubaszne wiersze i zdrada stanu
Najbardziej oryginalny wśród nieoryginalnych
Zdaniem Aleksandra Brücknera, historyka literatury, który pod koniec XIX wieku opracował i wydał spuściznę Wacława Potockiego, choć poeta ten na tle epoki nie dorównuje wybitnością Szymonowi Szymonowicowi, Andrzejowi Morsztynowi czy Wespazjanowi Kochowskiemu, to z pewnością przynajmniej pod jednym względem wyprzedził ówczesnych autorów, gdyż "najpełniej wyraził staroszlacheckie ideały, a życie dawne barwne, ciekawe odtworzył we wszystkich szczegółach i przed piewcą »Pana Tadeusza« najbardziej narodowym pisarzem się okazał".
Do czasów ponownego odkrycia poety przez Brücknera dorobek Potockiego był przez kilka wieków bardzo słabo znany. Za życia autor "Transakcji wojny chocimskiej" nic prawie nie wydał. Choć stworzył olbrzymią liczbę utworów, funkcjonował poza środowiskiem literackim i zadowalał się czytaniem swoich rymów w gronie rodziny i znajomych.
Gdy wreszcie, kilka wieków po śmierci, Potocki stał się znany, nie zabrakło krytyków niechętnych ideałom szlacheckim, którym twórca ten hołdował. Niektórzy lekceważyli go jako wtórnego pisarza, zaściankowego naśladowcę dawnych wzorów łacińskich, który dla przyjemności tylko bawił się słowem, ale nie przydał żadnej wartości kulturze polskiej. Brückner bronił go jednak przed takimi zarzutami.
"Poeta ani myślący o oryginalności, ślepo obcych torów się dzierżąc, nie wytworzywszy nic nowego, samoistnego, okazał się właśnie najoryginalniejszym, bo najbardziej narodowym" – pisał literaturoznawca we wstępie do "Wierszy wybranych" Wacława Potockiego. – "Duch, nie forma rozstrzyga; duchem, myślą i mową, rodzimemi obrazami domowemi, przesiąkło całe jego olbrzymie dzieło, bardzo w szczegółach nierówne, przecież jak najbardziej jednolite. Szlachcic stary, niekwapiący się do druku, tworzący mimo to nieznużenie a nieskończenie wiele, i w tej twórczości jedyną pociechę i osłodę strapionego życia znajdujący - niezwykłe to zjawisko".
– Jest to pisarz niezwykły – zgodził się z Brücknerem prof. Stefan Treugutt. – Spójrzmy chociażby na ogrom produkcji i jej różnorodność. Uprawiał właściwie wszystkie gatunki, pisywał prozę, dramaty, wielką epopeję o wojnie chocimskiej, powieści poetyckie, fraszki i to wszystko było bez tego, bez czego teraz nie potrafimy sobie wyobrazić życia literackiego: bez redakcji literackich, bez krytyki, bez kolegów pisarzy, bez dworu właściwie, bo on siedział w swoim domu w okolicach Biecza na Podgórzu, dopiero pod koniec życia miał urząd podczaszego krakowskiego – dodał gość Polskiego Radia.
15:20 Stefan Treugutt o Wacławie Potockim Andrzej Wiktor Piotrowski PR 1987.mp3 Prof, Stefan Treugutt rozmawia z Andrzejem Wiktorem Piotrowskim nie tylko o fraszkach Wacława Potockiego. Audycja z cyklu "Sto książek - sto rozmów" (PR, 1987)
Syn, brat polski, żołnierz, mąż
Wacław Potocki urodził się w 1621 roku w Woli Łużańskiej w ziemiańskiej familii herbu Szreniawa. Rodzina jego należała do unitariańskiej wspólnoty braci polskich, potocznie zwanych arianami (choć z prawdziwymi arianami łączyło ich niewiele). Religijna przynależność była dla Potockiego niezwykle istotnym elementem tożsamości, a w przyszłości stała się źródłem wielu osobistych problemów.
Wespazjan Kochowski - poeta, historyk, sarmata
W ogólnych zarysach jego biografia była typowym szlacheckim życiorysem XVII-wiecznego Polaka. Odebrał klasyczne wykształcenie w zborze braci polskich, a potem wspólnie z braćmi zarządzał majątkiem po ojcu, dzielił z nimi spadek, sprzedawał ziemię lub oddawał w dzierżawę, procesował się, walczył na kilku wojnach i bronił się przed zajazdami, zapewniał utrzymanie matce, sprawował mniej i bardziej istotne urzędy, ożenił się i spłodził troje dzieci, które po upływie stosownego czasu same wchodziły w związki małżeńskie. Przeżył obu synów, którzy polegli w walce jako uczestnicy krwawych starć niespokojnego wieku XVII.
Sam Wacław Potocki żołnierzem został już jako siedemnastolatek. W 1638 roku wraz z bratem Janem oraz resztą polskiego wojska tłumił na Ukrainie kozackie powstanie Ostranicy i Huni. Ponad dziesięć lat później znowu starł się z kozakami, tym razem w trakcie powstania Chmielnickiego. Był jednym z polskich dowódców bitwy pod Beresteczkiem w czerwcu 1651 roku.
Pierwsza próba patriotyzmu nadeszła kilka lat później w czasach potopu szwedzkiego. Potocki opowiedział się najpierw po stronie króla Szwecji Karola Gustawa. Państwo polsko-litewskie było wymęczone wojną z Rosją oraz powstaniami kozackimi i zachowanie szlachcica nie było wcale odosobnione. Gdy jednak Rzeczpospolita odzyskała nieco sił, również Potocki zmienił zdanie, stanął u boku polskiego króla i dał dowody swojego przywiązania do kraju Obojga Narodów.
Jednak najgorszy cios spadł na Potockiego i całą jego rodzinę nie wskutek działań wojennych, a z powodu religijnej nienawiści katolickich rodaków. Najpierw oskarżono go o spisek przeciw Rzeczypospolitej, który knuł jako "opiekun sekty ariańskiej", następnie zaś, ku rozpaczy wszystkich jego współwyznawców, jeden z sejmów uchwalił w 1658 roku konstytucję nakazującą braciom polskim wyrzeczenie się wiary i konwersję na katolicyzm, a w przypadku odmowy utratę majątku i wypędzenie z kraju.
Pod tym przymusem, tak jak wielu innych, ugięli się Wacław Potocki i jego bracia. Oficjalnie stali się katolikami, choć ariankami pozostały ich małżonki, co zresztą potem nie raz przysparzało im problemów ze strony nietolerancyjnych ziomków.
Moralizowanie i poemat non-fiction
Potocki przez rodzinę matki spokrewniony był z działaczem braci polskich, a przy tym poetą Samuelem Przypkowskim (który w 1658 roku wybrał banicję). To właśnie Przypkowski miał namówić dwudziestoparoletniego Potockiego do sięgnięcia po pióro. Dzięki pisarstwu zyskał twórca swobodną przestrzeń na szczegółowe opisywanie swoich czasów i obyczajów, a także formułowanie ostrej krytyki społecznej, która stała się znakiem rozpoznawczym jego utworów moralizatorskich i której granic nie wyznaczały poglądy typowe dla jego warstwy, bowiem Potocki piętnował to, co uważał za niewłaściwe, niezależnie od klasowej przynależności.
– Autor ceni sobie bardzo wolność szlachecką, wierzy, tak jak i reszta szlachty, że Polska jest najbardziej wolnym na świecie krajem dla szlachty, ale martwi się o liberum veto, martwi się o nadużycia, martwi się o to, że ludzie zachowują się nie tak, jak trzeba w tym bardzo dobrym schemacie ustrojowym, że zachowują się niedobrze, a więc coś jest nie w porządku – wyliczał prof. Stefan Treugutt.
Przejście na katolicyzm uprawniało Potockiego w jego własnych oczach również do radykalnej krytyki nadużyć kleru, bo przecież teraz nie były to ataki arianina, ale troska wiernego wyznawcy. Nie był zresztą jedynym szlachcicem, który wskazywał Kościołowi jego własne grzechy. Był za to jednym z nielicznych, którzy domagali się wzmocnienia władzy królewskiej - dla większości ludzi z jego warstwy społecznej postulaty te nie brzmiały rozsądnie.
Józef Bartłomiej Zimorowic - lwowski poeta okresu baroku
Swoją pasję polityczną i publicystyczną rozwijał Potocki w niezliczonych fraszkach (bez mała dwa tysiące utworów!), satyrach i tzw. moraliach. Powszechnie - przede wszystkim dzięki szkolnej lekturze - poeta znany jest ze swojej "Transakcji wojny chocimskiej", jednego z najważniejszych dzieł polskiego baroku, najpełniejszej realizacji polskiego poematu epickiego. Brückner zwał ten epos "kroniką wierszowaną" ze względu na to, że nie jest to fikcja literacka, tylko oparta na dokumentach relacja z wydarzenia historycznego, jakim było starcie wojsk Rzeczypospolitej pod wodzą Jana Karola Chodkiewicza z armią turecką sułtana Osmana II pod Chocimiem w 1621 roku.
Wydarzenia, o których mowa, rozegrały się w roku urodzenia Potockiego, mógł więc on bazować wyłącznie na opowieściach innych autorów. Podstawą poematu stał się dziennik Jakuba Sobieskiego, uczestnika wojny polsko-tureckiej, ojca przyszłego króla Jana III Sobieskiego (który zresztą zaledwie dwa lata po powstaniu "Transakcji wojny chocimskiej" zwyciężył Turków pod Wiedniem). W dziesięcioczęściowym dziele pojawiają się autentyczne postaci walczące pod Chocimiem, takie jak Jan Karol Chodkiewicz czy Stanisław Lubomirski. Potocki chciał, by "Transakcja..." podgrzewała patriotyczne emocje w czytelnikach (choć nielicznych, bo utworu nie drukował), nie byłby jednak sobą, gdyby nie wplótł w reportażową narrację licznych dygresji, refleksji i utyskiwań na błędy, które widział w ówczesnym ustroju Rzeczypospolitej.
– On jest człowiekiem, który widząc błędy świata, chce je trochę poprawiać w miarę sił, a trochę się z nich zabawowo cieszyć – podsumował moralizatorsko-satyryczny element duszy poety prof. Stefan Treugutt.
***
Wacław Potocki zmarł w pierwszych dniach lipca 1696 roku w Łużnej, parę kilometrów od miejsca urodzenia w pobliskiej Woli Łużańskiej. W ten sposób dotrzymał obietnicy, którą złożył swego czasu we fraszce "Do jednego senatora":
"»Nierządem Polska stoi!« - mówiłeś w senacie;
Idźże do Rzymu, a nam wioski zostaw, bracie!
Tu umrę, gdziem się rodził; tam się wrócę, skądem;
Siedź ty w Rzymie; wytrwam ja w Polszcze z tym nierządem".
***
Korzystałem z następujących źródeł:
- Wacław Potocki, "Wiersze wybrane", ze wstępem i pod redakcją Aleksandra Brücknera, Kraków 1924
- Wacław Potocki, "Wojna chocimska", ze wstępem i pod redakcją Aleksandra Brücknera, Kraków 1924
- Ludwik Kamykowski, "Data śmierci Wacława Potockiego", w: "Pamiętnik Literacki", R. 32, z. 3-4, Lwów 1935
mc
