Był mistrzem szlacheckiej gawędy, klasykiem reportażu oraz autorem takich książek jak chociażby "Na tropach Smętka", "Bitwa o Monte Cassino", "Hubalczycy" i "Ziele na kraterze".

Życie przed literaturą

Urodził się 10 stycznia 1892 roku w Kałużycach, nieopodal Mińska. Uczęszczał do gimnazjum w Warszawie. Do 1905 roku uczył się w języku rosyjskim, dopiero po rewolucji i strajku szkolnym zaborca dopuścił możliwość nauczania w języku polskim. W młodości działał w konspiracyjnych organizacjach.

– Sześć razy siedziałem w karcerze za rozmowę po polsku na przerwach – wspominał Wańkowicz na antenie Polskiego Radia w 1972 roku.

Posłuchaj wspomnień Melchiora Wańkowicza w archiwalnych audycjach Polskiego Radia.

Po wybuchu I wojny światowej został zwolniony z rosyjskiego wojska na podstawie sfałszowanego świadectwa zdrowia. Zajmował się pomocą Polakom przebywającym w Rosji, a w 1917 roku wstąpił do I Korpusu Polskiego gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego.

W 1920 roku walczył w wojnie z bolszewikami i za zasługi w walce został odznaczony Krzyżem Walecznych.

W latach 20. założył Towarzystwo Wydawnicze "Rój", które było jednym z najprężniej działających wydawnictwa w dwudziestoleciu międzywojennym

Działalność reporterska

Pierwsze reportaże opublikował w okresie międzywojennym. W 1926 roku wydał zbiór "W kościołach Meksyku", które powstał na podstawie trzymiesięcznej podróży po Meksyku. Wydał również tom wspomnień z młodości zatytułowany "Szczenięce lata".

W 1936 roku wydał swój najważniejszy reportaż napisany podczas dwudziestolecia międzywojennego: "Na tropach Smętka". Był zapisem podróży po Mazurach, którą odbył latem poprzedniego roku. Wańkowicz opisał w nim trudny los polskiej ludności w Prusach Wschodnich.

Tuż przed wybuchem II wojny światowej wydał "Sztafetę", która dokumentowała sukcesy niepodległej II Rzeczpospolitej na przykładzie inwestycji w Centralnym Okręgu Przemysłowym.

Był mistrzem opowieści reportażowej, łączącej relację o faktach z fikcją literacką i gawędą. Stworzył także znane do dziś slogany reklamowe: "Cukier krzepi" i "LOT-em bliżej".

W czasie II wojny światowej został korespondentem wojennym przy II Korpusie Polskim gen. Władysława Andersa. Dwa tygodnie bitwy pod Monte Cassino spędził na pierwszej linii frontu, chcąc osobiście uczestniczyć w przeżyciach walczących żołnierzy. Wydarzenia z maja 1944 roku opisał w swojej najbardziej znanej książce "Bitwa o Monte Cassino".

Zaraz po wojnie nie wrócił do Polski. Mieszkał w 17 krajach. Podróżował po Stanach Zjednoczonych, Meksyku i Kanadzie. Z emigracji wrócił dopiero po 20 latach, w 1958 roku. Na pierwszy odczyt pisarza w Sali Kongresowej w Warszawie zabrakło biletów.

W Polsce Ludowej

W 1964 roku Wańkowicz podpisał "List 34", adresowany do ówczesnych władz PRL i zawierający protest przeciwko polityce kulturalnej państwa. Po tym zdarzeniu władze rozpoczęły nagonkę na pisarza. Oskarżono go o to, że przekazuje za granicę materiały godzące w Polskę i współpracuje z Radiem Wolna Europa.

– Aresztowanie Melchiora Wańkowicza miało zdyscyplinować pisarzy. Bo jeśli się aresztowało i przetrzymywało w więzieniu pisarza o takim nazwisku, w takim wieku, no to właściwie można powiedzieć, że wszyscy, którzy podjęliby działania podobne, powinni liczyć się z identycznymi reakcjami – mówił historyk prof. Rafał Habielski.

Aresztowanie i proces

W procesie przeciwko pisarzowi zeznawał Kazimierz Koźniewski, niegdyś narzeczony córki Wańkowicza, wieloletni przyjaciel domu i, jak się okazało, współpracownik UB. Pisarz przebywał w areszcie do finału rozprawy (pięć tygodni), która zakończyła się 10 listopada 1964 wyrokiem trzech lat więzienia. Na mocy amnestii kara została zmniejszona o połowę, ale w praktyce, ze względu na wiek i stan zdrowia, Wańkowicz został zwolniony do domu tuż po procesie.

– Nie bardzo było wiadomo, jaki miał być skutek tego procesu, o co właściwie chodziło – mówi prof. Habielski. – To znaczy czy władze rzeczywiście chcą posadzić 73-letniego pisarza do więzienia, zaordynować karę i ją wyegzekwować, czy to ma być ostrzeżenie dla innych młodszych pisarzy, niemających tyle odwagi co Wańkowicz?

Przeciwko akcji UB protestowało wiele osób w kraju i za granicą. Sam pisarz przyjął wyrok, o czym poinformował nawet I sekretarza PZPR Władysława Gomułkę, z którym spotkał się 8 stycznia 1965. Wobec reakcji społeczeństwa władze odstąpiły od wykonania kary, jednak pełna rehabilitacja nastąpiła dużo później. Dopiero w 1990 roku Sąd Najwyższy uchylił wyrok i pośmiertnie uniewinnił pisarza.

Jesień życia

Po śmierci Wańkowicza władze komunistyczne zaproponowały jego córce – Marcie Erdman pochowanie ojca na koszt państwa. Ta jednak odmówiła, zgodnie z wolą pisarza, który przed śmiercią powiedział: "Nie życzę sobie, by oni fotografowali się nad moją trumną". Pisarz został pochowany na Powązkach.

Melchior Wańkowicz w latach 60. często gościł w Polskim Radiu. Prezentował swoje wspomnienia, felietony, udzielał wywiadów. Kresy, lata międzywojenne, praca korespondenta wojennego, wspomnienia z podróży po Meksyku, Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, opowieści o Indianach, aligatorach i zupie żółwiowej, felietony o Polsce i Polakach – to wszystko pozostało w archiwach Polskiego Radia.

mk/sa/im

Do bitwy o Monte Cassino można porównać tylko rzezie pod Verdun i Ypres z czasów I wojny światowej czy najcięższe walki II wojny światowej na froncie wschodnim. Była to najkrwawsza walka zachodnich aliantów z niemieckim Wehrmachtem. Po stronie niemieckiej wielu porównywało ją ze Stalingradem.

Armia Andersa - zobacz serwis specjalny

Kampania włoska

Po zdobyciu Sycylii w 1943 roku, przejściu Włoch na stronę aliantów i lądowaniu tych ostatnich w Kalabrii i pod Salerno wojska aliantów, po raz pierwszy od trzech lat, stanęły naprzeciwko armii niemieckiej na kontynencie europejskim. Oddziały Wehrmachtu skutecznie broniły się i stopniowo cofały się na północ. Masyw Cassino był naturalnym stanowiskiem obronnym na drodze do Rzymu, którego upadek oznaczałby utratę środkowych Włoch. Intensywnie pracowano więc nad fortyfikacjami, których celem było przegrodzenie półwyspu Apenińskiego liniami umocnień.

Na zdjęciu: Niemcy mieli doskonały wgląd w doliny fot. Wikipedia/cc/Bundesarchiv.

Linia Gustawa

Najsilniejszą z nich była linia Gustawa - system połączonych niemieckich linii obronnych - biegnących przez całą szerokość najwęższej części Włoch między Gaetą i Ortoną. Był to przykład imponującej inżynierii wojskowej. Najpotężniejszy system obronny, z jakim podczas wojny zetknęli się Brytyjczycy i Amerykanie i zapewne najdoskonalsza pozycja obronna w Europie. Niemcy mieli czas na zbadanie każdej możliwej drogi ataku i podjęcie środków zaradczych. Wszędzie kryły się śmiertelne niespodzianki - w każdym miejscu, mogącym posłużyć za osłonę podczas natarcia, umieszczono miny lub bomby pułapki. Linia przebiegała przez miejscowość Cassino, leżącą u stóp góry z opactwem benedyktynów na szczycie. Właśnie tutaj niemiecki dowódca Kesselring postanowił stawić opór.

Włoski but

Przez Cassino wiodła jedna z dwóch dróg umożliwiających marsz na Rzym (druga droga wiodła wzdłuż Morza Tyrreńskiego). Pozostałą część półwyspu przegradzały trudno dostępne góry. Obsadziwszy masywy górskie Niemcy mogli panować nad wiodącymi dolinami drogami, całkowicie blokując wojska alianckie.

Postęp kampanii włoskiej był tak boleśnie powolny, że zaczęła budzić zażenowanie, doprowadzając do konfliktów w obozie aliantów. Zadanie, które postawili przed sobą zachodni dowódcy było piekielnie trudne. Już przecież Hannibal wolał przebyć Alpy niż obrać bezpośrednią drogę z Kartaginy na stolicę Imperium Rzymskiego, a Napoleon miał powiedzieć: "Włochy to but. Trzeba wchodzić w nie od góry". Od Belizariusza w 536 roku, Rzymu od południa nie zajął nikt.

Polscy żołnierze na frontach II wojny światowej - zobacz serwis historyczny

Klasztor Monte Cassino

Górujący nad doliną klasztor Monte Cassino był jednym z najświętszych miejsc chrześcijaństwa. Założone, podobno przez rzymskiego arystokratę św. Benedykta w 529 roku, opactwo, przez wiele wieków uchodziło za bastion wiary chrześcijańskiej. Po zażartej i brutalnej bitwie, która odbyła się w jego cieniu podczas II wojny światowej, zaczął też reprezentować coś innego: ludzkie poświęcenie i niemal niewyobrażalne cierpienie.

- Prowadziłem go, ale proszę sobie wyobrazić to słońce, maj, niektóre trupy leżały dwa, czy trzy dni. Ja byłem bardzo małomówny. Co mogłem mu powiedzieć? Leży tu Tadzio Gasiński, podchorąży, który był na froncie tylko parę godzin - wspominał weteran walk pod Monte Cassino, któremu przypadło zadanie oprowadzenia po terenie walk Melchiora Wańkowicza.

Stosunek sił

24 stycznia 1944 alianckie bombowce zrzuciły obrońcom Monte Cassino ulotki z propozycją ”Stalingrad czy Tunis - okrążenie i zniszczenie lub honorowa kapitulacja". Hitler zarządził jednak, że we Włoszech nie będzie już więcej odwrotów.

W tym samym miesiącu przywódca niemiecki wydał następujący rozkaz: ”W ciągu kilku następnych dni rozpocznie się bitwa o Rzym. Będzie miała decydujące znaczenie dla obrony środkowych Włoch i przesądzi o losie 10. Armii (…) Bitwa musi się toczyć w duchu świętej nienawiści do wroga, który prowadzi okrutną wojnę w celu eksterminacji narodu niemieckiego".

Alianci panowali na morzu i w powietrzu. Mieli też przewagę w czołgach i transporterach opancerzonych, ale ukształtowanie terenu i zimowa aura często niwelowały tę przewagę. Linię obronną mogła przełamać jedynie piechota. Bitwa o Monte Cassino jako żywo przypominała front zachodni w latach 1916-1917, walkę z epoki przedmechanicznej. Było to więc starcie żołnierza z żołnierzem. Toczona za pomocą granatów, bagnetów, a czasami gołych rąk. O jej wyniku miały przesądzić umiejętności i determinacja żołnierzy.

- Nacieraliśmy w mesztach. Niemiec strzelał ponad naszymi głowami i w tym huku podszedłem. Gdy napadłem na nich zaczęła się walka wręcz. Złamałem kolbę w pistolecie automatycznym Thompson, dlatego, bo on mnie uderzył w szczękę pistoletem. Ja go uderzyłem w głowę. Ta walka była prawdziwa. Z niego się krew lała i ze mnie. Tylko dlatego przeżyłem, że działałem z zaskoczenia - mówił żołnierz II Korpusu plut. Antoni Adamus.

Przebieg walk

Pierwsze uderzenie alianckie na Cassino, prowadzone przez oddziały brytyjskie, amerykańskie i francuskie, rozpoczęło się 17 stycznia 1944. Zostało krwawo odparte. Równie niewielkie powodzenie przyniosła próba obejścia obrony niemieckiej poprzez desant pod Anzio, za linią Gustawa.

Drugie uderzenie rozpoczęło się w połowie lutego - prowadzić je miały oddziały nowozelandzkie, indyjskie, brytyjskie i francuskie. 15 lutego 1944 klasztor Monte Cassino został zniszczony zmasowanym nalotem ciężkich bombowców. Rozkaz wydali dowódcy alianccy, którzy byli przekonani, że Niemcy wykorzystują klasztor jako punkt obserwacyjny, na co nie ma żadnych dowodów. Wręcz przeciwnie, zasługą niemieckiego dowódcy było uratowanie z klasztoru dzieł sztuki i ewakuacja ocalałych cywilów. Zrujnowany klasztor obsadzili po nalocie obrońcy, znacznie poprawiając swoje położenie. Ataki piechoty zostały krwawo odparte.

Trzecia bitwa miała miejsce w drugiej połowie marca, wszystkie jednak uderzenia Niemcy odparli.

Na zdjęciu: Polacy na "Widmie" 18 maja. Oczyszczanie terenu. fot. Wikimedia Commons.

Polska flaga na Monte Cassino

Czwarta, decydująca bitwa, której rozpoczęcie zaplanowano na noc z 11 na 12 maja 1944 miała odmienny charakter. Przede wszystkim tym razem zaplanowano uderzenie na całym lewym skrzydle włoskiego frontu, od masywu Monte Cassino po wybrzeże Morza Tyrreńskiego. Od prawej miały nacierać oddziały amerykańskie, następnie Francuski Korpus Ekspedycyjny, potem oddziały indyjskie i brytyjskie, wreszcie II Korpus Polski, który nacierał na najtrudniejszym odcinku - jego zadaniem było uderzenie od północy na grzbiet górski łączący pozycje niemieckie z klasztorem Monte Cassino.

Najbardziej zacięte walki toczyły się na prawym skrzydle II Korpusu o grzbiet zwany "Widmo". Obrona niemiecka opierała się na niewielkich schronach z bronią maszynową, przesłoniętych gęstymi polami minowymi i osłanianymi ogniem moździerzy oraz artylerii.

- To był szereg bunkrów, na trzech ludzi każdy. Z wąską strzelnicą, z karabinem maszynowym lub miotaczem ognia w środku. Były one rozrzucone w trójkąt, tak że ognie się krzyżowały. Przed bunkrami teren był zaminowany i otoczony drutem kolczastym - wspominał uczestnik wydarzeń.

Ten najtrudniejszy odcinek ataku gen. Anders wybrał świadomie, pragnąc, by to zadanie wykonali Polacy. Miała być to także demonstracja polityczna wobec rozwoju wydarzeń. Zwłaszcza oskarżeń Polskich Sił Zbrojnych o bezczynność, zwłaszcza po Lenino.

Tymczasem prowadzone w dolinie uderzenie brytyjskie i hinduskie przyniosło pewne powodzenie, choć za cenę wielkich strat. Największe sukcesy odnosili Francuzi, którzy złamali opór prawego skrzydła niemieckiego.

Po okupionych dużymi stratami i wielokrotnie powtarzanymi szturmami udało się trwale wedrzeć na "Widmo". W nocy z 17 na 18 maja Niemcy - a raczej to, co zostało z obrońców wzgórza - rozpoczęli odwrót z Cassino, klasztoru i "Widma". Rankiem 18 maja opanowano większość celów, a około godziny 10 patrol 12. Pułku Ułanów Podolskich zatknął na ruinach klasztoru biało-czerwoną flagę. W południe odegrano hejnał mariacki.

- 18 maja to moment rozpoczęcia natarcia. Moment, którego nie można zapomnieć. Wieczorem, góry przed nami się zapaliły. Przygotowanie artyleryjskie - jak okiem sięgnąć jedna wielka łuna ognia. Trzeba pamiętać, że na naszym odcinku było 1100 dział. Nad nami słychać było szum pocisków i w pewnym momencie salwa niemiecka. Koło mnie spadło ze 100 pocisków - wspominał żołnierz II Korpusu.

Poczytaj więcej o udziale Polaków w walkach o Monte Cassino.

W walkach zginęło 924 Polaków, a 3000 zostało rannych. Oznaczało to utratę ponad 30% atakujących sił. Podobnie ciężkie straty ponieśli nacierający w dolinie Brytyjczycy i Hindusi, co pokazuje skuteczność niemieckiego oporu. Należy pamiętać, że siły obrońców były znacznie mniej liczne od atakujących.

Faktem jest, że Niemcy pod Monte Cassino nie zostali rozbici - przeciwnie, zdołali wycofać się i stawić skuteczny opór w północnej części kraju na Linii Gotów. Rzym opanowano 4 czerwca 1944 i byłby to wielki propagandowy sukces, gdyby dwa dni później nie wylądowano w Normandii. Od chwili rozpoczęcia walk we Francji front włoski stał się pobocznym teatrem działań wojennych.

Posłuchaj wspomnień żołnierzy II Korpusu, którzy walczyli na pierwszej linii walk o klasztor Monte Cassino.

mjm/im

Dokładnie 70 lat temu w Londynie zmarł Nikodem Sulik, generał Wojska Polskiego, uczestnik I wojny światowej, wojny polsko-bolszewickiej, wojny obronnej 1939 roku, dowódca Związku Walki Zbrojnej na Wileńszczyźnie, więzień Łubianki, oficer w Armii Andersa, jeden ze zdobywców Monte Cassino. W historiografii nazywany jest "kresowym generałem", ale dla żołnierzy był to po prostu "Tata Ryś".

Mundur zamiast sutanny

Nikodem Sulik urodził się 15 sierpnia 1893 roku we wsi Kamienna Stara niedaleko Sokółki i Grodna w ówczesnym Imperium Rosyjskim. Pochodził z niezamożnej, wielodzietnej rodziny chłopskiej. Mimo problemów finansowych w 1911 roku rodzice wysłali go do Petersburga, by wstąpił do Seminarium Duchownego. Przyszły generał miał jednak inne plany. Po przybyciu do stolicy Rosji rozpoczął naukę w katolickim gimnazjum, które ukończył w 1915 roku.

Po zdaniu matury natychmiast został wcielony do carskiej armii. Od roku trwała bowiem I wojna światowa. Swoją długą i bogatą karierę wojskową Nikodem Sulik rozpoczął od ukończenia 4-miesięcznego kursu oficerskiego. Jako chorąży został skierowany do jednostki stacjonującej w Czelabińsku na Syberii. Następnie trafił na front wołyński, gdzie w lipcu 1916 roku został poważnie ranny.

Po kilkumiesięcznym pobycie w szpitalu wrócił do swojej jednostki, która w tym czasie prowadziła walki na terenie Rumunii. Tam zastał go wybuch rewolucji bolszewickiej, której skutki odczuł na własnej skórze, bowiem zrewolucjonizowani żołnierze usunęli go ze stanowiska dowódczego.

W czerwcu 1918 roku próbował dostać się do stworzonego w rosyjskiej armii I Korpusu Polskiego pod dowództwem gen. Józefa Dowbor-Muśnickiego. Próby te zakończyły się niepowodzeniem, gdyż został uznany za niezdolnego do służby. Wciąż bowiem poruszał się o lasce z powodu wcześniejszych obrażeń.

Wojna polsko-bolszewicka

Zawiedziony wrócił w rodzinne strony, gdzie włączył się w organizowanie Samoobrony Ziemi Grodzieńskiej. Celem organizacji było przejęcie kontroli nad tymi terenami po wycofujących się Niemcach. Gdy bowiem w listopadzie 1918 roku Polacy cieszyli się już niepodległą ojczyzną, na wschodnich rubieżach odradzającego się kraju wciąż stacjonowało kilkaset tysięcy niemieckich żołnierzy.

Nikodem Sulik zajął się organizacją oddziałów wojskowych, ale pod koniec 1918 roku został aresztowany przez Niemców. Po wyjściu na wolność dołączył do formowanych na terenach kontrolowanych przez Polskę oddziałów Dywizji Litewsko-Białoruskiej. Uczestniczył we wkroczeniu polskiej armii do Białegostoku w lutym 1919 roku oraz w licznych bitwach i potyczkach z bolszewikami, podczas których został dwukrotnie ranny.

W czasie ofensywy bolszewickiej latem 1920 roku wraz z Białostockim Pułkiem Strzelców przekroczył granicę z Litwą, gdzie został internowany. Wojnę polsko-bolszewicką zakończył w stopniu porucznika.

Na czele wileńskiego ZWZ

W niepodległej Polsce Nikodem Sulik nie rozstał się z mundurem. Kontynuował karierę wojskową, a w 1933 roku przeszedł do służby w Korpusie Ochrony Pogranicza, odpowiedzialnym za bezpieczeństwo na granicy polsko-sowieckiej.

We wrześniu 1939 roku ppłk. Sulik dowodził Pułkiem KOP "Sarny", wchodzącym w skład Grupy Operacyjnej gen. Wilhelma Orlik-Rückemanna. Uczestniczył w walkach z sowieckim i niemieckim agresorem. Po kapitulacji przedostał się do Warszawy i włączył się w działalność konspiracyjną. Należał do Służby Zwycięstwu Polsce, przemianowanej w listopadzie 1939 roku na Związek Walki Zbrojnej.

W grudniu dotarł do Wilna, gdzie objął stanowisko dowódcy ZWZ na terenie województwa wileńskiego. Zgodnie z decyzją sowieckich okupantów od października 1939 roku władzę nad Wilnem i częścią Wileńszczyzny przejęli Litwini. Taki stan rzeczy trwał do wiosny 1940 roku, gdy kraje bałtyckie zostały ostatecznie zajęte przez ZSRR.

Po drodze do Wilna Sulik został aresztowany przez sowieckich pograniczników, ale nie zdekonspirował się i został wypuszczony na wolność. Swoje trudne zadanie wypełniał z dużym zaangażowaniem. Na podległych mu terenach zorganizował zalążki wywiadu, łączności, organów sprawiedliwości, scalił kilkadziesiąt istniejących tam grup konspiracyjnych, przyczynił się do wydania tajnego pisma "Polska w walce". Jednym z jego zastępców był mjr Aleksander Krzyżanowski "Wilk", późniejszy dowódca operacji "Ostra Brama".

W Armii Andersa

W kwietniu 1941 roku Nikodem Sulik został aresztowany w Wilnie przez NKWD. Trafił do moskiewskiej Łubianki, gdzie przez pewien czas przebywał w jednej celi z gen. Władysławem Andersem. Oprawcy przesłuchiwali go kilkadziesiąt razy, bili do nieprzytomności, poddawali najgorszym torturom fizycznym i psychicznym, by ostatecznie skazać go przed sądem na karę śmierci.

Wyrok zapadł 29 lipca 1941 roku. Od rozstrzelania uchronił go podpisany następnego dnia układ Sikorski-Majski zgodnie, z którym Moskwa deklarowała współpracę z Polską w wojnie przeciw hitlerowskim Niemcom, zgadzała się na utworzenie na sowieckim terytorium Armii Polskiej pod dowództwem gen. Andersa oraz na amnestię dla obywateli polskich.

Nikodem Sulik wyszedł na wolność w dniu swoich urodzin, 15 sierpnia 1941 roku i energicznie włączył się w organizowanie polskich oddziałów poprzez werbunek prowadzony pośród polskich więźniów w łagrach. We wrześniu został mianowany dowódcą 13 pułku piechoty, potocznie nazywanego "Pułkiem Rysiów".

Armia Andersa - zobacz serwis specjalny

Bohater spod Monte Cassino

W kolejnych miesiącach Nikodem Sulik pełnił rolę dowódcy piechoty dywizyjnej 7 Dywizji Piechoty oraz komendanta Centrum Wyszkolenia Armii. Jesienią 1942 roku ewakuował się wraz z Armią Andersa z ZSRR na Bliski Wschód, a w sierpniu następnego roku stanął na czele 5 Kresowej Dywizji Piechoty wchodzącej w skład II Korpusu Polskiego gen. Andersa.

Z początkiem 1944 roku jednostka została przerzucona na Półwysep Apeniński (Sulik otrzymał wtedy stopień generała brygady) i brała udział w kampanii włoskiej. 5 Dywizja uczestniczyła przede wszystkim w krwawych walkach o Monte Cassino, a w ostatnich tygodniach wojny wkroczyła do Bolonii.

Generałowie Nikodem Sulik (z lewej) i Zygmunt Bohusz-Szyszko. Maj 1944 roku. Fot. NAC

"Tata Ryś"

Generał Sulik znany był ze swojego serdecznego, ojcowskiego stosunku do podwładnych. Z tego względu żołnierze nadali mu przydomek "Tata Ryś". Sympatyczne określenie powstało w czasach, gdy Sulik dowodził "Pułkiem Rysiów", ale używane był również w późniejszym okresie.

Postać generała Sulika pojawia się w radiowej opowieści Melchiora Wańkowicza, który pełnił rolę korespondenta wojennego przy II Korpusie Polskim. Gdy kolega znanego kresowego reportażysty został niesłusznie oskarżony o szpiegostwo i skazany przez sąd wojskowy na więzienie, Wańkowicz interweniował w tej sprawie u zwierzchnika sądu, czyli dowódcy 5 Kresowej Dywizji Piechoty.

"Poczciwy generał" przyjął go "jak zawsze" bardzo serdecznie, po czym wysłuchał opowieści.

- "Tata Ryś" pokwitował gawędę z należytym zrozumieniem - opowiadał Melchior Wańkowicz.

Następnie podjął kroki, które doprowadziły do wypuszczenia więźnia na wolność jeszcze tego samego dnia.

Na emigracji

Zakończenie zmagań wojennych nie oznaczało w przypadku Sulika, jak i wielu innych polskich oficerów i żołnierzy walczących na Zachodzie, powrotu do ukochanej ojczyzny. "Kresowy generał" ostro krytykował postanowienia Wielkiej Trójki, zgodnie z którymi Polska utraciła na rzecz ZSRR Kresy Wschodnie i znalazła się orbicie wpływów Kremla. Negatywnie wypowiadał się też o działaniach Stanisława Mikołajczyka, który zdecydował się na współtworzenie rządu z podległymi Stalinowi komunistami.

- Z taką biografią i tak uformowanym światopoglądem generał Sulik w kraju opanowanym przez tych, z którymi walczył w obronie niepodległości, nie miał czego szukać. Pozostał więc na emigracji - mówił w audycji Polskiego Radia z 2009 roku historyk dr Janusz Osica.

Od 1946 roku mieszkał w Wielkiej Brytanii. Aktywnie uczestniczył w życiu polskich wojskowych emigrantów, należał do licznych organizacji i stowarzyszeń, zajmował się publicystyką i redakcją czasopism. Jest autorem wydanych pośmiertnie "Okruchów wspomnień". Jako jeden z nielicznych generałów Polskich Sił Zbrojnych otrzymał od władz brytyjskich jednorazową zapomogę, ale odmówił jej przyjęcia.

Na Wyspach zamieszkała również Aniela Sulik, deportowana przez Sowietów do Kazachstanu, następnie służąca w PSZ żona generała oraz czwórka ich dzieci. Trzy córki: Zofia, która również trafiła na zesłanie, by potem służyć w 5 Dywizji i wziąć udział w bitwie o Monte Cassino, Anna, żona późniejszego prezydenta RP na uchodźstwie Kazimierza Sabbata, najmłodsza Maria oraz syn Bolesław, dziennikarz, reżyser, współpracownik paryskiej "Kultury" i Radia Wolna Europa, w latach 90. przewodniczący Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji.

Nikodem Sulik zmarł 14 stycznia 1954 roku w Londynie. W 1993 roku prochy generała i jego małżonki sprowadzono do Polski i pochowano na cmentarzu w Kamiennej Starej.  

th

Przy pisaniu tego artykułu korzystałem z:

K. Filipow, Kresowy generał - początki wojskowej kariery, "Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska", 4, 1990

W. K. Roman, Nikodem Sulik, Polski Słownik Biograficzny

W. K. Roman, Powojenne losy generała Nikodema Sulika, "Przegląd Historyczno-Wojskowy", 2016/4