311 lat temu, 18 marca 1713 roku zginął Juraj Jánošík - tatrzański zbójnik, który stał się bohaterem ludowej tradycji i ważną częścią podhalańskiego folkloru.
Harnaś
Jánošík był słowackim chłopem. Urodził się w 1688 roku niedaleko Bańskiej Bystrzycy. W latach młodości prawdopodobnie wstąpił do armii Franciszka Rakoczego, który wzniecił na Węgrzech powstanie przeciwko rządom austriackiej dynastii Habsburgów. Po klęsce został wcielony do armii austriackiej.
W jej szeregach zapragnął zostać zbójnikiem, kiedy w trakcie służby na zamku Bytčy na Morawach poznał zamkniętego w zamkowych lochach zbójnika Tomáša Uhorčíka.
Jánošík pomógł zbójnikowi w ucieczce z więzienia, a niedługo później opuścił armię, najprawdopodobniej wykopiony przez rodziców słonym okupem. Po zwolnieniu, Juraj Jánošík dołączył do bandy Uhorčíka i razem z nim napadał na kupieckie karawany oraz rabował folwarki szlacheckie, dwory i plebanie.
W 1711 roku Uhorčíka postanowił porzucić przestępczą drogę, a harnasiem bandy został Jánošík. Rabował jeszcze przez dwa lata, kiedy w 1713 roku został pojmany w domu swojego niegdysiejszego herszta, Tomáša Uhorčíka.
11:54 Janosik - zbójnicki hetman.mp3 Janosik - opowieści o zbójeckim hetmanie, ulubionym bohaterze górali po obu stronach Karpat. Audycja Krystyny Żebrowskiej (PR, 2.01.1976)
Proces Jánošíka
W protokole z rozprawy sądowej znalazły się zapiski na temat ostatnich dni życia Jánošíka w Liptowskim Mikułaszu w roku 1713. Był sądzony razem z Uhorčíkiem. Nie skorzystał z ostatniego słowa, gdzie mógł prosić o łaskę.
Wieszano za poślednie, czyli ostatnie żebro. Była to kara śmierci, która skazywała na pastwę długiego konania. Taki los spotkał Jánošíka, gdy miał zaledwie 25 lat.
Legenda zbójnika
Postać Jánošíka szybko zaczęła obrastać w ludowe legendy. Niegdysiejszy zbójnik, która rabował dla siebie i swojej bandy zyskał sławę góralskiego mściciela krzywd i bohatera.
Wokół postaci Jánošíka narosło wiele mitów. Miał zbójnikować po całych Tatrach, miał być wykształconym klerykiem, ponoć napisał list do samej cesarzowej Marii Teresy, zapraszając w gościnę do góralskiej karczmy. Podhalańscy górale powtarzali nawet, że Jánošík miał kontakt z siłami nadprzyrodzonymi.
Jerzy Janosik czy Juraj Jánošík?
W mity obrosło również pochodzenie słynnego harnasia. Polscy górale włączyli jego postaci do własnego folkloru i zaczęli przekazywać podania o Janosiku, który miał być zbójnikiem z polskiej strony Tatr.
W pierwszej połowie XIX wieku poeta Seweryn Goszczyński w trakcie podróży po Tatrach był oprowadzany po Dolinie Kościeliskiej, w której góralscy przewodnicy pokazywali mu grotę, gdzie znajdował się szkielet pokaźnych rozmiarów, będący rzekomo szczątkami Janosika. Także dziś uczestnikom spływu przełomem Dunajca, w najwęższym miejscu, opowiada się o miejscu, w którym słynny zbójnik miał przeskoczyć rzekę.
W Polsce do rozsławienia postaci Janosika przyczynił się poeta Kazimierz Przerwa-Tetmajer. To on napisał poemat o zbójniku z Podhala. W jednym z fragmentów czytamy:
"Kozy w biegu chwyta w ostrych turniach, kiedy krzyknie wodę w stawach mąci, a ciupagą, gdy uderzy w skałę, na dwie piędzi ciupaga się wcina. Przy tym stoi w czarnej zmowie ze złem. Ni się szabla, ni kula go imię. Jego topór niewiedziony ręką, rąbie kogo rąbać mu rozkaże. A gdy zechce czarownik, to w oczach jak mgła górska stopi się i zniknie".
W XX wieku Janosik został nawet postacią polskiej popkultury za sprawą bijącego rekordy popularności serialu telewizyjnego w reżyserii Jerzego Passendorfera. W rolę charyzmatycznego harnasia wcielił się Marek Perepeczko.
bs/im
