23 czerwca 1949 roku rozpoczęła się budowa Nowej Huty, najbardziej reprezentatywnego dzieła socrealizmu w Polsce.
W Polskim Radiu zachowało się wiele propagandowych audycji w podobnym tonie opowiadających o tym, jak powstawała Nowa Huta.
- Partia i rząd postawiły przed polskim przemysłem hutniczym olbrzymie zadanie odbudowy hutnictwa po strasznych zniszczeniach wojennych i osiągnięcia produkcji przewyższającej kilkakrotnie najwyższy poziom z okresu przedwojennego. Na wezwanie partii ruszyli pod Kraków ludzie z Podhala, znad Wisły, z Kieleckiego i Mazowsza. To był rok 1949, były tam jeszcze tylko pola i łąki – mówił dziennikarz na antenie Polskiego Radia w 1964 roku.
W 1954 roku zakład metalurgiczny w Nowej Hucie nazwano imieniem Włodzimierza Lenina. – W imieniu ponad 30-tysięcznej załogi wyrażam głębokie zadowolenie z postanowienia naszej partii i ludowego rządu. Imię Lenina przyświecać nam będzie odtąd codziennie w naszej pracy, zagrzewać nas będzie do dalszej wytężonej walki o socjalizm - mówił w 1954 roku Józef Korzec, pracownik odlewni stali.
Wizytę w Nowej Hucie składali m.in. Nikita Chruszczow, Fidel Castro. Eksportowano 30% produkcji, większość wysyłana była do krajów socjalistycznych.
Budowa Nowej Huty – "miasta idealnego"
Naczelnym architektem Nowej Huty był Tadeusz Ptaszycki, miał on stworzyć miasto idealne dla robotnika.
- Kiedy projektowano mieszkania, bloki, osiedla mieszkaniowe, wiadomo było, ile ma się wybudować mieszkań i ile na te mieszkania potrzeba szkół, żłobków, przedszkoli. To wszystko było w planach, również przestrzenie szeroko rozumianej rozrywki i kultury: kina, teatry oraz tereny zielone – mówiła Maria Lempart z Muzeum Historycznego miasta Krakowa, oddział Dzieje Nowej Huty w audycji Artura Wolskiego nadanej w Polskim Radiu w 2013 roku.
16:38 nowa huta - historia najnowsza___v2013002441.mp3 Historia Nowej Huty - archiwalna audycja Artura Wolskiego z cyklu "Naukowy zawrót głowy". (PR, 1.05.2013)
Nowa Huta była priorytetem, oprócz odbudowy Warszawy najważniejszą inwestycją w Polsce. Architekci urbaniści, którzy ją projektowali, praktycznie nie mieli ograniczeń, pieniądze były na wszystko, więc projektowali miasto z wielkim rozmachem, wzorując się na najlepszych osiągnięciach architektury XX wieku i renesansu - urbanistów włoskich.
- To było przeżycie, ciśnie się tyle wspomnień szczególnie o ludziach, tych wszystkich, którzy nie szczędzili sił, którzy z zapałem i entuzjazmem pracowali. Cały kraj był zainteresowany postępem tej budowy - wspominał w 1976 roku prof. Jan Anioła, pierwszy dyrektor Nowej Huty.
- Gdy potrzeba było pracować nawet dzień i noc, to było bardzo dużo ofiarnych ludzi i tak pracowali. Dotrzymaliśmy terminy, już 22 lipca 1954 z pierwszego pieca hutniczego popłynęła surówka, na uroczystość z tej okazji przybył nawet wiceprezes rady ministrów Piotr Jaroszewicz – opowiadał w 1976 roku w Polskim Radiu jeden z budowniczych, Józef Nadgórzański.
18:43 tak powstawala nowa huta___pr iii 61724_tr_0-0_1013830565bc6ecf[00].mp3 Tak powstawała Nowa Huta - wspomnienie i refleksje budowniczych Nowej Huty od momentu podjęcia decyzji o jej budowie. Propagandowy obrazek dźwiękowy z budowy Nowej Huty. (PR, 18.10.1976)
Miasto bez Boga
Przejawem antykościelnej postawy władz PRL jest historia budowy kościoła w Nowej Hucie. Początkowo komuniści wydali zgodę na jego budowę. W marcu 1957 roku u zbiegu ówczesnych ulic Marksa i Majakowskiego stanął krzyż poświęcony przez metropolitę krakowskiego abp. Eugeniusza Baziaka. Rozpisano konkurs na projekt świątyni.
19 kwietnia 1960 roku proboszcz parafii w Bieńczycach ks. Mieczysław Satora otrzymał pismo z żądaniem usunięcia krzyża. Władze zmieniły plany. Zdecydowano, że na działce wytyczonej pod budowę kościoła stanie szkoła w ramach akcji "1000 szkół na Tysiąclecie".
27 kwietnia 1960, gdy robotnicy przystąpili do wykopywania krzyża, mieszkańcy Nowej Hutu stanęli w jego obronie. Protest stłumiono, a krzyż został zniszczony. Władze skonfiskowały 2 mln zł uzbierane przez mieszkańców na budowę kościoła.
Do budowy świątyni w Nowej Hucie udało się doprowadzić, co prawda w innym miejscu, po siedmiu latach dzięki nieustającym wysiłkom bp. Karola Wojtyły. Prace rozpoczęły się w październiku 1967 roku, a w maju 1977 roku kard. Karol Wojtyła dokonał konsekracji nowego kościoła.
Dziś w miejscu, gdzie dawniej stał krzyż, stoi pomnik Krzyża Nowohuckiego, zaprojektowany przez krakowskiego artystę rzeźbiarza prof. Stefana Dousę.
Pomnik Lenina
W 1970 roku dla uczczenia setnej rocznicy urodzin Włodzimierza Lenina władze komunistyczne ogłosiły konkurs na budowę pomnika, który upamiętniłby wodza rewolucji bolszewickiej. Ostatecznie wybrano projekt artysty rzeźbiarza prof. Mariana Koniecznego, ówczesnego rektora krakowskiej ASP, który był także autorem pomnika Nike w Warszawie.
17 kwietnia 1973 pomnik Lenina stanął w Alei Róż, w centrum dzielnicy, gdzie często odbywały się pochody i wiece prorządowe. Jego odlew ufundowany został z trzynastych pensji i premii robotników Nowej Huty. 28 kwietnia dokonano odsłonięcia monumentu w obecności m.in. ambasadora ZSRR Awierkija Aristowa, wicepremiera Piotra Jaroszewicza oraz wielu innych partyjnych dygnitarzy.
Od momentu postawienia pomnika, aż do upadku władz komunistycznych w Polsce, podejmowano próby obalenia znienawidzonego monumentu.
20:08 nowa huta - przemówienie e_ gierka___pz 31220_tr_0-0_11719876740dfb6f[00].mp3 Nowa Huta - przemówienie Edwarda Gierka z okazji 25-lecia Nowej Huty – archiwalna audycja Polskiego Radia. Propagandowy obrazek dźwiękowy. (PR, 1974)
Koniec komunizmu
Upadek komunizmu w Polsce pociągnął za sobą upadek symboli poprzedniego reżimu. I tak już w grudniu 1989 roku usunięto pomnik Lenina z Alei Róż.
- Po przemianach Nowa Huta stała się innym miastem, wiele miejsc rozrywki, domów kultury, świetlic przestało istnieć – mówił Paweł Jagło, pracownik Muzeum Historycznego miasta Krakowa, oddział Dzieje Nowej Huty. - Kombinat metalurgiczny im. Lenina, który był sercem napędzającym całą Nową Hutę, dawał miejsce pracy, ale także organizował życie, również to kulturalne, zaczął podupadać.
Nowa Huta dzisiaj
Dzisiaj układ urbanistyczny Nowej Huty wpisano w poczet dóbr kultury Polskiego socrealizmu. To robotnicze miasto, które zaczęło powstawać w 1949 roku, jest teraz modnym miejscem do zwiedzania.
- Zagraniczni turyści chcą poczuć się jak w czasach minionych, w czasach komunizmu - opowiadał Paweł Jagło - chcą dotknąć komunizmu, który znali tylko z książek, ewentualnie z opowieści Ronalda Reagana.
Warto również przejść się terenami najstarszych osiedli Nowej Huty. Zachowały się tam świadectwa tego, jak wyglądały tutaj wsie przed powstaniem "miasta proletariatu". Zobaczyć możemy wiele cennych zabytków, np. XIII-wieczne opactwo cystersów w Mogile, drewniane kościoły, które zostały wpisane na listę zabytków architektury drewnianej Małopolski oraz pałace prominentów PRL.
32:36 calendarium - mówi nowa huta___5777_tr_3-3_986869465ae9a22[00].mp3 Mówi Nowa Huta - archiwalna audycja Polskiego Radia, propagandowy obraz budowy miasta ku czci Lenina. (PR, 11.06.1964)
