Może nie dziwić fakt, że hormony płciowe, oddziałując na mózg człowieka, wpływają na wykształcenie się u niego cech przypisywanych mężczyznom czy kobietom. Kto jednak wie, że ich oddziaływanie można powiązać z dysleksją czy leworęcznością, albo że przyjmowanie hormonów w podeszłym wieku może sprzyjać poprawie pamięci?
Burza hormonów w głowie
Zmiany, zachodzące w wyglądzie i funkcjonowaniu podczas okresu dojrzewania, powodowane są działaniem hormonów płciowych produkowanych przez jajniki u kobiet i jądra u mężczyzn. Te z kolei znajdują się pod kontrolą przysadki mózgowej, która uwalnia między innymi czynniki FSH (folikulotropowy) i LH (luteinizujący). U kobiet LH i FSH związane są z cyklem miesięcznym i ciążą. Ponadto FSH stymuluje jajniki do produkcji estrogenu, który z kolei ma wpływ na zmiany związane z dojrzewaniem. U mężczyzn LH pobudza komórki jąder do produkcji testosteronu, wywołuje rozwój masy mięśniowej, pojawienie się zarostu na twarzy oraz zmianę głosu na bardziej męski.
Okazuje się jednak, że wpływ hormonów płciowych dotyczy nie tylko genitaliów, ale także mózgu. Poprzez ich wpływ na tkankę nerwową, mogą przyczyniać się do wykształcenia się określonych zachowań osobniczych, związanych nie tylko z seksualnością. Badania na modelach zwierzęcych pokazały, że zbyt niski poziom męskich hormonów płciowych w okresie prenatalnym skutkuje zanikiem typowo samczych zachowań seksualnych. Efekt ten widoczny jest nawet u osobników, u których wykształcone zostały męskie narządy płciowe. Inne badania wykazały, że jeżeli samicom szczura zaraz po urodzeniu usunie się jajniki i poda testosteron, to w wieku dorosłym podanie żeńskich hormonów (estradiolu i progesteronu) nie wywołuje typowych dla samicy reakcji na samca. Jeżeli zaś takim samicom poda się po osiągnięciu dojrzałości testosteron, wykazują one samcze zachowania seksualne. Żeńskie zarodki gryzoni, które w macicy matki otoczone są zarodkami męskimi (co eksponuje je na wpływ testosteronu), jako dorosłe samice wykazują cechy anatomicznej maskulinizacji oraz większą agresywność. Są one także mniej atrakcyjnymi partnerkami dla samców. W sytuacji odwrotnej – gdy zarodek męski znajduje się w sąsiedztwie sióstr z tego samego miotu – w wieku dorosłym wykazuje cechy feminizacji.
Dane z badań z udziałem ludzi sugerują, że nieprawidłowości w oddziaływaniu męskich hormonów płciowych w okresie prenatalnym mogą być przyczyną homoseksualizmu, poprzez swój wpływ na rozwój określonych struktur mózgowych. Szereg prac wskazuje na większą liczbę homoseksualnych i biseksualnych osób wśród dziewcząt z nieprawidłowo wysokim poziomem androgenów, wynikającym np. z wrodzonego przerostu nadnerczy. U dziewcząt takich zresztą stwierdzano również występowanie typowo chłopięcych zachowań: skłonność do zabaw preferowanych przez chłopców oraz agresję. Co więcej, wyniki testów psychologicznych wskazywały na duże podobieństwo ich wyników do tych uzyskanych przez ich rówieśników o przeciwnej płci.
Co ciekawe, badania przeprowadzone na zwierzętach przez Warda i Stehma z Villanova University w Pensylwanii dowiodły, że wpływ androgenów na mózg może być zahamowany poprzez stres, który blokuje produkcję tych hormonów u męskich płodów. Samce, będące potomstwem matki poddawanej w okresie ciąży wpływom czynników stresogennych, zachowują się niezgodnie ze swoją prawdziwą płcią, zaś po podaniu żeńskich hormonów płciowych dodatkowo wykazują skłonności do żeńskich zachowań seksualnych. Pod wpływem stresu zmienia się także anatomia szczurzego mózgu. Wysunięto stąd przypuszczenie, że istnieje korespondencja pomiędzy doświadczaniem stresu przez ciężarne kobiety i homoseksualizmem ich synów.
Wpływ hormonów na dorosły mózg
Także długo po urodzeniu hormony oddziałuja na mózg. Dzięki temu zaś maja one wpływ również na poziom zdolności mentalnych. Wysoki poziom testosteronu u dorosłych mężczyzn koreluje z dobrym wykonaniem testów wzrokowo-przestrzennych (w których zwykle dominuje właśnie płeć męska) i słabym wykonaniem zadań werbalnych (w których lepsze są zawsze kobiety). Prowadzono też badania nad wpływem testosteronu na poziom funkcji poznawczych u kobiet. Okazuje się, że podawanie tego hormonu w ramach terapii transseksualnych u kobiet skutkuje lepszym wykonaniem testów wzrokowo-przestrzennych, nie stwierdza się natomiast jego wpływu na funkcje werbalne.
U kobiet poziom żeńskich hormonów płciowych (estrogenu i progesteronu) ulega stałym wahaniom w związku z cyklem owulacyjno-menstruacyjnym. Tuż przed jajeczkowaniem następuje wzrost poziomu estrogenu, przy jednoczesnym niskim poziomie progesteronu. Stężenie obu hormonów wzrasta między jajeczkowaniem a miesiączką, zaś w fazie menstruacyjnej i bezpośrednio po niej poziom obu hormonów spada. Jak te naturalne wahania przekładają się na funkcjonowanie mentalne? W zadaniach wzrokowo-przestrzennych (w których dominują mężczyźni) kobiety wypadają najgorzej w fazie przedowulacyjnej, kiedy to poziom estrogenu jest najwyższy, oraz po owulacji a przed miesiączką, gdy poziom obu żeńskich hormonów jest wysoki. Jak łatwo się domyślić, odwrotny efekt można zaobserwować w okresie menstruacji, gdy koncentracja żeńskich hormonów w ustroju jest mała – wtedy panie uzyskują wysokie wyniki w zadaniach angażujących zdolności przestrzenne. Zupełnie inaczej jest w przypadku zadań werbalnych, w których zwykle lepsza jest płeć piękna. Badania w tym zakresie wykazały, że kobiety osiągają najlepsze wyniki w takich testach po owulacji (jajeczkowaniu), zaś wypadają w nich znacznie gorzej podczas menstruacji.
Symetria czy asymetria?
Przedstawiciele obojga płci różnią się także stopniem asymetrii mózgu. Pod względem różnych funkcji mózg mężczyzny jest bardziej asymetryczny niż mózg kobiecy. U kobiet bardzo często obie półkule kontrolują przebieg procesów zaangażowanych w wykonywane zadanie. U mężczyzn zaś zwykle jedna z półkul dominuje w tego typu obróbce. Niektóre badania pokazały, że również ta cecha zmienia się wraz ze zmianami poziomu hormonów u kobiet. Pod koniec ubiegłego wieku grupa badaczy z London Guidhall University wykazała, że wraz ze zmianami poziomu żeńskich hormonów zmienia się poziom funkcjonowania zarówno lewej, jak i prawej półkuli: lewa półkula szybciej opracowuje swój materiał po owulacji, natomiast prawa – podczas menstruacji. Można więc powiedzieć, że estrogen w sposób antagonistyczny oddziałuje na każdą z półkul: poprawia możliwości lewej i wyhamowuje prawą.
Badania przeprowadzone przy użyciu technik neuroobrazowania mózgu dowodzą, że zmiany w poziomie estrogenu w trakcie cyklu owulacyjno-menstruacyjnego wpływają na ogólny poziom aktywacji każdej z półkul, w zależności od badanej funkcji. Niektórzy badacze postulują, że znaczenie odgrywa tu nie tyle poziom estrogenu, lecz progesteronu, który zmniejsza funkcjonalną asymetrię mózgu poprzez redukcję transmisji między półkulami.To, że mózg mężczyzny jest zwykle bardziej asymetryczny niż mózg kobiecy, jest z kolei związane z mniejszą specjalizacją półkulową u kobiet, w porównaniu z mężczyznami.
Badania anatomiczne wykazały też, że u mężczyzn procent istoty szarej w mózgu jest większy w lewej półkuli, podczas gdy u kobiet nie zanotowano takiej asymetrii. Najbardziej wyraźne tego typu różnice odkryto w obrębie płatów skroniowych. Taki wzorzec lateralizacji dotyczy też obszaru Broca (związanego z generowaniem mowy). Wszystkie te różnice anatomiczne znajdują swoje potwierdzenie w badaniach dotyczących funkcji mózgu. Z większą asymetrią strukturalną i funkcjonalną mózgu u mężczyzn (oraz symetrią u kobiet) związane są różnice płciowe dotyczące spoidła wielkiego, łączącego obie półkule mózgu. Struktura ta jest o ok. 12% większa u kobiet niż u mężczyzn. A więc u płci pięknej mamy do czynienia z większą liczbą połączeń neuronalnych w obrębie spoidła, co oznacza że półkule mózgowe u kobiet są ściślej połączone (są prace, które precyzują różnice w wielkości spoidła do niektórych tylko jego części). To z kolei może być – jak się przypuszcza – rezultatem redukcji liczby włókien nerwowych w ich obrębie w trakcie rozwoju mózgu u mężczyzn. Wyniki badań sugerują, że jeżeli z jakichś przyczyn ów proces redukcji zostanie zahamowany (np. przedwczesnym porodem), mózg charakteryzuje się mniejszą asymetrią strukturalną i funkcjonalną, przyjmując bardziej „kobiecy” wzorzec organizacji.
Mózg. Źr. Wikipedia.Zgodnie z teorią zaproponowaną w latach 80. przez Normana Geshwinda z Harvard Medical School w Massachusetts, rozwój mózgu w okresie prenatalnym jest w dużej mierze uzależniony od poziomu testosteronu. Zakładał on, że dwie półkule mózgu w okresie embrionalnym nie rozwijają się w tym samym tempie, lecz prawa półkula rozwija się szybciej niż lewa oraz, że jest to naturalna prawidłowość. Jednakże u osób, u których stwierdza się wysoki poziom testosteronu, ten brak paraleli w rozwoju obu półkul jest jeszcze większy. Dzieje się tak dlatego, że testosteron stymuluje rozwój prawej półkuli mózgu. W konsekwencji rozwija się ona szybciej, hamując rozwój lewej. Skutkuje to większą asymetrią mózgu u mężczyzn, zaś u kobiet, u których naturalny poziom testosteronu jest bardzo niski – wykształca się bardziej symetryczny mózg.
Wpływ terapii hormonalnych
Zaprzestanie naturalnej produkcji estrogenu w okresie menopauzy prowadzi do wystąpienia wielu negatywnych jego objawów. Aby złagodzić ich dotkliwość, kobiety w wieku menopauzalnym poddaje się tzw. hormonalnej terapii zastępczej.
Badania farmakologiczne dowiodły, że przyjmowanie żeńskiego hormonu prócz usunięcia dolegliwości związanych z menopauzą ma także pozytywny wpływ na zdolności mentalne, np. pamięć. Dane z badań wykazały też, że podawanie estrogenu poprawia wyniki pań w wykonaniu testu inteligencji na skali werbalnej. Co ważne, w tych samych badaniach stwierdzono, że po zakończeniu terapii wyniki w teście inteligencji pogarszają się, co wskazuje na jedynie czasowy efekt działania estrogenu. U kobiet poddanych takiej kuracji poprawia się również poziom wykonania zadań ruchowych. Innym interesującym wątkiem jest śledzenie wpływu tego typu terapii estrogenowych u dziewcząt z zespołem Turnera, którego przyczyną jest brak jednego z chromosomów X, czego skutkiem jest brak jajników. Judith Ross i jej współpracownicy z Uniwersytetu Thomasa Jeffersona w Filadelfii wykazali, że podawanie estrogenu w tym przypadku daje rezultaty w postaci poprawy zdolności pamięciowych.
Skoro podawanie żeńskich hormonów ma tak zbawienny wpływ na możliwości poznawcze kobiet w podeszłym wieku, można zapytać czy wyniki tych badań znalazły swoje praktyczne zastosowanie w próbach terapii łagodzących objawy demencji starczej. I rzeczywiście niektóre badania kliniczne pokazały, że zażywanie estrogenu chroni przed zmianami typu demencyjnego. Idąc tym tropem, zastanawiano się, czy w takim razie hormonalne kuracje zastępcze mogą przynieść ulgę chorym na Alzheimera. Okazuje się bowiem, że odpowiednie dawki hormonu mogą zapobiegać lub spowalniać rozwój tej choroby neurodegeneracyjnej. Wiadomo na przykład, że podawanie przez dwa miesiące estrogenu pacjentkom z chorobą Alzheimera prowadzi do poprawy funkcji pamięci i uwagi. Podobne badania prowadzono również z udziałem kobiet, którym ze względów terapeutycznych usunięto jajniki. I tu wyniki pokazały, że pacjentki przyjmując estrogen poprawiają swoje wyniki w testach pamięci.
Hormonalne przyczyny leworęczności
Okazuje się, że również taka cecha jak leworęczność może też być rezultatem oddziaływania hormonów na mózg w okresie prenatalnym. Teorię tą sformułował Geschwind, obserwując, że leworęczni częściej niż praworęczni są podatni na choroby układu immunologicznego (np. alergie) oraz, że leworęczność, dysleksja i choroby immunologiczne występują częściej w populacji mężczyzn. Powiązał więc wszystkie te zjawiska z działaniem hormonów płciowych, wysuwając hipotezę, że wysoki poziom testosteronu w okresie płodowym może prowadzić do wszystkich tych zaburzeń, jak również do leworęczności. Wiadomo bowiem, że nadmierna ilość tego hormonu lub nadmierna wrażliwość na jego działanie powoduje anomalie w rozwoju grasicy, co prowadzi do zaburzeń funkcji systemu odpornościowego. Z drugiej strony konsekwencją podwyższonego poziomu testosteronu jest zahamowanie rozwoju lewej półkuli, co prowadzi do kompensacyjnego rozwoju półkuli prawej, leworęczności i dysleksji. Pewnych dowodów potwierdzających słuszność koncepcji Geschwinda dostarczyły badania na zwierzętach, a ponadto, pośrednim potwierdzeniem jego teorii są wyniki badań nad związkiem leworęczności z orientacją seksualną oraz powiązanie niepraworęczności u kobiet z ich męskim profilem płci psychologicznej (nasileniem typowo męskich cech). Wiadomo na przykład, że zarówno wśród homoseksualistów, jak i transseksualistów jest istotnie więcej osób leworęcznych. Badania wykazały ponadto – co potwierdza omawianą koncepcję – że dysleksja i jąkanie wśród mężczyzn występuje częściej niż u kobiet. Co więcej, chłopcy zwykle później niż dziewczynki zaczynają mówić, co próbuje się powiązać z faktem, że u tych pierwszych rozwój lewej półkuli jest wolniejszy.
Jak widać, hormony płciowe nie ograniczają swoich oddziaływań do rozwoju cech związanych z seksem. Ich wpływ widać bowiem zarówno na poziomie kształtowania się cech anatomicznych związanych z płcią, ale też zachowań czy zdolności typowo przypisywanych jednej lub drugiej płci. Co więcej, hormony, szczególnie żeńskie, w bardzo szerokim zakresie oddziałują na mózg, zmieniając jego anatomię, poziom asymetrii, zdolności poznawcze uwarunkowane jego funkcjonowaniem. Nawet jąkanie, dysleksja i leworęczność mogą być wynikiem wpływu hormonów – w tym przypadku testosteronu – na rozwijający się mózg w okresie embrionalnym. Co istotne, wiedza o roli hormonów płciowych znalazła swoje zastosowanie w szeregu badań klinicznych, np. nad demencją starczą czy problemami kobiet w okresie menopauzy, gdyż substancje te podawane w ramach terapii przynoszą ulgę w przypadku wielu problemów związanych z okresem starości u człowieka.
Małgorzata Gut
POSŁUCHAJ AUDYCJI - mp3 (9,98 MB)
