Historia

"Patrzeć" czy "patrzyć"? 10 językowych pytań, na które powinieneś znać odpowiedź

Ostatnia aktualizacja: 21.02.2024 05:50
W Międzynarodowym Dniu Języka Ojczystego warto sprawdzić, jak dobrze znamy język polski - czy nie popełniamy błędów, o które w polszczyźnie przecież nietrudno. "Głowa jej nie boli" czy "głowa ją nie boli"? "Głaskam" czy "głaszczę"? "Wziąść" czy tylko "wziąć"?
zdjęcie ilustracyjne
zdjęcie ilustracyjne Foto: Shutterstock

Międzynarodowy Dzień Języka Ojczystego, przypadający 21 lutego, jest doskonałą okazją do przypomnienia sobie, jak ważna jest troska o język polski, który stanowi fundament naszej kulturowej tożsamości. Troska ta powinna przejawiać się między innymi w dbałości o językową poprawność.

Polska gramatyka, w zakresie odmiany wyrazów czy składniowych połączeń, do najłatwiejszych nie należy. Dlatego warto być świadomym językowych pułapek i wiedzieć, gdzie można znaleźć odpowiedzi na nurtujące nas pytania.

Jednym z dobrych źródeł wiedzy o języku polskim jest z pewnością Polskie Radio. Z setek audycji poświęconych poprawności językowej – z setek postawionych w nich pytań - wybraliśmy zaledwie kilka.

***

1. "Patrzeć" czy "patrzyć"?

- Poprawne są obie wersje: i "patrzałam", i "patrzyłam", bo też poprawne są dwa bezokoliczniki: "patrzeć" i "patrzyć" - mówiła prof. Katarzyna Kłosińska. Jak się okazuje, w czasie teraźniejszym zdecydowanie częściej używamy "patrzeć", natomiast odwrotnie się dzieje, gdy używamy czasu przeszłego.


Posłuchaj
01:18 Patrzeć_ TRÓJKA Co w mowie piszczy 26 luty 2014.mp3 Prof. Katarzyna Kłosińska o czasownikach "patrzeć" i "patrzyć". Audycja z cyklu "Co w mowie piszczy" (PR, 2014)

2. "Noga ją nie boli" czy "noga jej nie boli"?

- W świadomości językowej Polaków silnie tkwi reguła, że po czasownikach zaprzeczonych używamy wyrazów w dopełniaczu. "Kupuję książkę", ale "nie kupuję książki" - przypominał w Polskim Radiu prof. Jerzy Podracki. Jednak ta reguła nie jest bezwyjątkowa. - Przy niektórych zaprzeczonych czasownikach odznaczających dolegliwości fizyczne może wystąpić zarówno forma dopełniaczowa, jak i biernikowa. Możemy zatem powiedzieć: "noga ją nie boli" i "noga jej nie boli" - tłumaczył językoznawca.


Posłuchaj
02:06 noga.mp3 Prof. Jerzy Podracki o zaprzeczeniach dopełnienia dalszego. Audycja Małgorzaty Tułowieckiej z cyklu "Czy mówisz po polsku" (PR, 2001)

3. "Głaszczę" i "głaskam"? "Płuczę" i…?

- Możemy jedynie powiedzieć "płuczę naczynia". Czasownik ten odmienia się tak samo, jak "skakać" (a więc "skaczę"), "żebrać" (zatem: "żebrzę"), "ssać" ("ssę") czy "orać" ("orzę") - mówiła prof. Katarzyna Kłosińska. Jednak nie wszystkie czasowniki zakończone na -ać odmieniają się jednakowo. Jest niemała grupa takich, które mają dwa poprawne warianty: "głaszczę psa" albo go "głaskam". Ktoś "mlaska" albo "mlaszcze".


Posłuchaj
01:33 gdaka_TRÓJKA Co w mowie piszczy 10 kwiecień 2014.mp3 Prof. Katarzyna Kłosińska o czasownikach typu "płukać", "głaskać". Audycja z cyklu "Co w mowie piszczy" (PR, 2014)

 
4.  Jak "nie odróżniać" i "nie rozróżniać"?

Pod względem znaczeniowym, mówił prof. Jerzy Podracki, czasowniki te są tożsame. Ale odróżniamy "kogoś od kogoś" albo "coś od czegoś" (np. "Ktoś nie odróżnia kawki od wrony"). Natomiast rozróżniać można "kogoś i kogoś", ewentualnie "coś i coś" ("Daltonista nie rozróżnia barwy czerwonej i zielonej"). Jak zauważył w radiowej audycji prof. Jerzy Podracki, Polakom często mieszają się te dwa schematy.


Posłuchaj
02:18 rzróżniać_ czy mówisz po polsku____pr iii 92640_tr_0-0_27f5386b[00].mp3 Prof. Jerzy Podracki o czasownikach "odróżniać" i "rozróżniać". Audycja Małgorzaty Tułowieckiej z cyklu "Czy mówisz po polsku" (PR, 2001)

 

5. "Szybki emu" czy "szybkie emu"?

Istnieje szczególna, sprawiająca problem, jeśli chodzi o określenie rodzaju gramatycznego, grupa rzeczowników zapożyczonych: "boa", "kiwi", "yeti", "emu", "gnu", "kudu", "okapi". Znaczna część z tych rzeczowników ma w języku polskim dopuszczalne dwa warianty rodzajowe. - Emu może być "brunatne" albo "brunatny" - mówił prof. Andrzej Markowski. Podobnie (choć tu sprawa nieco się komplikuje) jest z "gnu". - "Kudu" jest jednak najgorszym w tej grupie przypadków – zauważył językoznawca.


Posłuchaj
05:51 czy mówisz po polsku____pr iii 92640_tr_0-0_27f5386b[00].mp3 Prof. Andrzej Markowski o rodzaju gramatycznym rzeczowników: "boa", "kiwi", "yeti", "emu", "gnu". Audycja Małgorzaty Tułowieckiej z cyklu "Czy mówisz po polsku" (PR, 1985)

 


Zdjęcie ilustracyjne. Fot. Shutterstock Zdjęcie ilustracyjne. Fot. Shutterstock

6. Jak mówić o pomarańczy?

- Używanie formy "ta pomarańcz" albo, nie daj Boże, "ten pomarańcz" to jest jeden z typowych błędów związanych z tym rzeczownikiem - przypominała w radiowej audycji dr Agata Hącia. Ten błąd polega albo na tym, że przypisujemy rzeczownikowi zły rodzaj gramatyczny, albo na tym, że wybieramy niewłaściwą postać wyrazu: zamiast poprawnie "ta pomarańcza" mówimy "ta pomarańcz".


Posłuchaj
00:50 pomarańcza.mp3 Dr Agata Hącia o tym, jak mówić o pomarańczy. Audycja Małgorzaty Tułowieckiej z cyklu "Nasz język współczesny" (PR, 2019)

7. "W roku 2004". Jak to odczytać?

Wielu użytkowników języka polskiego ma problem z odczytywaniem dat rocznych. Okazuje się, że prawidłowe sformułowanie "w roku 2000" (zatem "w roku dwutysięcznym") wprowadza w błąd tych, którzy w innych przypadkach (2001, 2002…) odmieniają pierwszą część nazwy roku. - "W roku 2004" należy jednak odczytać: "w roku dwa tysiące czwartym" - przypominał w Polskim Radiu prof. Radosław Pawelec.


Posłuchaj
30:04 [ PR2]PR2 (mp3) 17 kwiecień 2018 18_00_10.mp3 W roku dwutysięcznym? Prof. Radosław Pawelec o liczebnikach. Audycja Małgorzaty Tułowieckiej z cyklu "Nasz język współczesny" (PR, 2018)

 
8. "Zjeść pomidor" czy "zjeść pomidora"?

- Jeśli chodzi o konstrukcje z nazwami produktów, które można zjeść, najpoprawniej byłoby: "daj pomidor", "zjadłem ogórek", "ugotowałem kalafior", bo te czasowniki wymagają biernika - tłumaczyła prof. Katarzyna Kłosińska. Jednak, jak dodała, niezbyt często słyszymy takie formy. Już od kilkuset lat nazwy te przybierają w bierniku końcówkę -a. Można zatem używać obu form, przy czym - dodawała językoznawczyni - forma "zjeść pomidora" jest bardziej potoczna, a "zjeść pomidor" - bardziej staranna.

 

Posłuchaj
01:04 pomidor_ Trójka co w mowie 4.11.2016.mp3 Prof. Katarzyna Kłosińska o poprawności połączeń typu "zjeść pomidor", "zjeść pomidora". Audycja z cyklu "Co w mowie piszczy" (PR, 2016)

9. Dotknąć "przycisk" czy "przycisku"?

- Można "wcisnąć" przycisk, natomiast jeżeli chcemy "dotknąć", to z dopełniaczem, zatem "dotknąć przycisku" - mówiła prof. Katarzyna Kłosińska. Co ciekawe jednak, z dopełniaczem łączymy "dotknąć" w sensie fizycznym ("ściany", "biurka"), natomiast "dotknąć" w znaczeniu "urazić" występuje już w bierniku ("Dotknął babcię swoim zachowaniem").


Posłuchaj
00:50 przycisk.mp3 Prof. Katarzyna Kłosińska o czasowniku "dotykać". Audycja z cyklu "Co w mowie piszczy" (PR, 2016)

10. "Wziąć" czy "wziąść"?

- Jedyną poprawną formą jest "wziąć", a nie "wziąść". I to z kilku powodów - podkreślała w Polskim Radiu prof. Katarzyna Kłosińska. Jak tłumaczyła językoznawczyni, czasownik "wziąć" należy do - dobrze w polszczyźnie zadomowionej - rodziny bezokoliczników zakończonych właśnie na -ć. Są w tej grupie również "objąć" czy "ująć".


Posłuchaj
01:12 wziąćy.mp3 Prof. Katarzyna Kłosińska o czasowniku "wziąć". Audycja z cyklu "Co w mowie piszczy" (PR, 2015)

jp 
 
 

Czytaj także

Jan Błoński – opętany miłością do książek

Ostatnia aktualizacja: 10.02.2024 05:50
- Był znakomitym przewodnikiem po literackim labiryncie - podkreślali ci, którzy znali prof. Jana Błońskiego. 10 lutego 2024 roku mija 15. rocznica śmierci tego "mistrza czytania", znakomitego historyka literatury i krytyka. 
rozwiń zwiń
Czytaj także

Pekin 2022. Czy to "igrzyska", czy – "olimpiada"?

Ostatnia aktualizacja: 03.02.2022 05:51
Gdybyśmy się opierali na "Słowniczku wyrazów obcych" z 1881 roku, o olimpiadzie moglibyśmy mówić jedynie w znaczeniu: "przeciąg między igrzyskami olimpijskiemi". Jednak czasy się zmieniają, język polski też.
rozwiń zwiń
Czytaj także

W poszukiwaniu najstarszych wyrazów. "Niektóre mają pięć tysięcy lat"

Ostatnia aktualizacja: 29.01.2024 05:50
Polszczyzna, jak każdy inny język, ma swoją historię. W dużej mierze składają się na nią dzieje wyrazów: ich narodziny, rozwój i odchodzenie. Zdarzają się jednak i wyrazy prastare, którymi posługujemy się na co dzień, nie wiedząc nawet, że brzmią w nich echa wielu tysiącleci.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Zbudować Polskę w Rio de Janeiro. "Kwiaty polskie" Juliana Tuwima. Fragmenty czyta autor [POSŁUCHAJ]

Ostatnia aktualizacja: 16.02.2024 06:00
- Piszę jak wariat, całymi dniami. Rzecz rośne jak na drożdżach - przywoływała Irena Tuwim na antenie Polskiego Radia list jej brata z 1941 roku z Rio de Janeiro. Julian Tuwim opowiadał siostrze o pracy nad jednym ze swoich największych dzieł.
rozwiń zwiń