Trybunał amerykański skazał siedmiu oskarżonych na karę śmierci, dziewięciu na karę dożywotniego lub terminowego pozbawienia wolności, zaś siedmiu postawionych przed sądem uniewinniono.

Wyroki śmierci przez powieszenie wykonano 2 sierpnia 1948 roku w więzieniu Landsberg. Ponieważ kary pozbawienia wolności były stopniowo łagodzone, do 1960 roku pozostali skazani byli już na wolności.

Amerykański trybunał wojskowy przeciwko nazistowskim lekarzom

Był to pierwszy z 12 procesów norymberskich, przeprowadzonych przed amerykańskimi trybunałami wojskowymi po zakończeniu głównego procesu 22 niemieckich zbrodniarzy wojennych przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym w Norymberdze.

German Death Camps - zobacz serwis edukacyjno-społeczny

Na ławie oskarżonych zasiadły 23 osoby, wśród nich: główny oskarżony dr Karl Brandt (komisarz III Rzeszy ds. zdrowia, lekarz przyboczny Adolfa Hitlera); dr Karl Gebhardt (ostatni prezes hitlerowskiego Czerwonego Krzyża, lekarz przyboczny Heinricha Himmlera); dr Joachim Mrugowsky (dyrektor Instytutu Higieny Waffen-SS); dr Waldemar Hoven (lekarz obozowy w Buchenwaldzie); Wolfram Sievers (sekretarz generalny Towarzystwa Ahnenerbe zajmującego się dowodami na wyższość rasy aryjskiej).

" Mengele - "Anioł Śmierci" z Auschwitz"

Pseudomedyczne eksperymenty

Wszyscy zostali oskarżeni o popełnienie zbrodni wojennych i zbrodni przeciw ludzkości, a także przynależność do organizacji przestępczej SS. Zarzucono im przede wszystkim przeprowadzanie eksperymentów na więźniach niemieckich obozów koncentracyjnych. Zbrodnicze eksperymenty na więźniarkach Ravensbrück osobiście przeprowadzał dr Karl Gebhardt i dr Herta Oberheuser.

Podobną zbrodniczą działalność jako lekarz obozowy w Buchenwaldzie prowadził dr Waldemar Hoven. Dr Karl Brandt wydawał rozkazy i osobiście nadzorował wszystkie eksperymenty. Z kolei Viktor Brack był odpowiedzialny za przeprowadzenie akcji Einsatz Reinhard (zagłady Żydów w Generalnym Gubernatorstwie i regionie białostockim) oraz plany sterylizacji całych narodów. Brack przewodził też akcji T4 (eutanazji umysłowo chorych oraz inwalidów) i akcji eksterminacji niezdolnych do pracy więźniów obozów koncentracyjnych. 

mk/im

4 lipca 1998 roku w domu opieki w Wuppertalu zmarł Kurt Franz - ostatni komendant niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady w Treblince. W latach 60. został skazany na karę dożywotniego więzienia - z powodu złego stanu zdrowia opuścił je jednak w 1993 roku. Podobnie potoczył się los Ludwika Hahna - zbrodniarza uczestniczącego między innymi w pacyfikacji powstania w getcie warszawskim. Nazista w więzieniu spędził zaledwie osiem lat - ostatnie chwile życia spędził na wolności.

Erich Koch - tajemnica Bursztynowej Komnaty utrzymywała go przy życiu

Ludwik Hahn

Hahn urodził się 23 stycznia 1908 roku. Na początku lat 30. ukończył naukę na Uniwersytecie w Jenie, otrzymując tytuł doktora praw. Jeszcze w trakcie studiów związał się z ruchem nazistowskim – początkowo był członkiem NSDAP, następnie SA i w końcu SS. W 1934 roku został jednym z funkcjonariuszy gestapo.

We wrześniu 1939 roku Hahn wkroczył do Polski, jako szef Einsatzkommando - formacji działającej na tyłach wojsk niemieckich, zajmującej się izolacją lub mordowaniem ideologicznych i politycznych przeciwników III Rzeszy.

Do sierpnia 1940 roku sprawował funkcję komendanta SD i policji bezpieczeństwa w dystrykcie krakowskim. Był jedną z głównych osób odpowiedzialnych za realizację Nadzwyczajnej Akcji Pacyfikacyjnej, potocznie zwanej Akcją AB – jej celem była likwidacja polskiej inteligencji, co miało doprowadzić do osłabienia "narodowej materii Polaków". Następnie do lata 1941 roku stacjonował kolejno na Słowacji i w Grecji, gdzie brał udział w kampanii bałkańskiej.

W sierpniu 1941 roku Hahn został ponownie skierowany na ziemię polskie – tym razem do Warszawy, gdzie był komendantem służby i policji bezpieczeństwa, odpowiedzialnym za terror stosowany wobec ludności stolicy.

Powstanie w getcie - zobacz serwis historyczny

Uczestniczył również w pacyfikacji powstania w getcie warszawskim i jego ostatecznej likwidacji – z jego inicjatywy do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady w Treblince deportowano około trzysta tysięcy Żydów.

W czerwcu 1944 roku Kierownictwo Walki Podziemnej (ośrodek dyspozycyjny Komendy Głównej Armii Krajowej) podjęło próbę likwidacji Hahna – zamach nie doszedł do skutku. Gdy wybuchło Powstanie Warszawskie, Hahn uczestniczył w jego tłumieniu - doprowadził między innymi do wymordowania około dwóch tysięcy osób w ruinach dawnego Generalnego Inspektoratu Polskich Sił Zbrojnych mieszczącego się przy Alejach Ujazdowskich.

Po wojnie do 1950 roku Hahn ukrywał się w Niemczech pod pseudonimem. W latach 50. pracował w Hamburgu – w tym czasie posługiwał się swoim rzeczywistym nazwiskiem i nie taił swojej wojennej przeszłości. Śledztwo przeciw niemu zostało wszczęte w 1960 roku, jednak oskarżony stanął przed sądem dopiero wiosną 1972 roku. Rok później został skazany na karę dwunastu lat pozbawienia wolności - sąd uznał, że można mu "jedynie" udowodnić wymordowanie około stu więźniów Pawiaka latem 1944 roku. Proces został wznowiony - w efekcie w 1975 roku Hahn został skazany na dożywocie. Z więzienia wyszedł jednak osiem lat później z przyczyn zdrowotnych.

Zmarł 10 listopada 1986 roku w Hamburgu jako wolny człowiek. 

Kurt Franz

Urodził się 17 stycznia 1914 roku. Członkiem NSDAP został w 1932 roku, a w 1937 roku wstąpił w szeregi SS.

Jesienią 1939 roku Franz był jednym z wykonawców Akcji T4 – tajnego programu eksterminacji osób niepełnosprawnych umysłowo i psychicznie chorych, realizowanego na terenach III Rzeszy.

Wiosną 1942 roku został przeniesiony do Polski, do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady w Bełżcu. We wrześniu tego samego roku Franza skierowano do obozu śmierci w Treblince, gdzie został zastępcą komendanta Franza Stangla.

German Death Camps - zobacz serwis edukacyjno-społeczny

Chociaż przez swój wygląd był przez więźniów nazywany "Lalką", jego oblicze nie oddawało jego prawdziwej natury. Franz słynął ze swojego okrucieństwa, które szybko sprawiło, że stał się najbardziej znienawidzonym członkiem załogi obozu. Niemal codziennie przeprowadzał obchód po obozie, który zawsze kończył się śmiercią któregoś z więźniów. Znany był z tego, że szczególnie lubował się w wymierzaniu kar chłosty i szczuciu  agresywnego psa na więźniów. Również wyciągać z tłumu przypadkowych ludzi i do nich strzelał..

Jego sadyzm szczególnie dobrze pokazują inne jego pomysły – organizował "zawody bokserskie", w których sam uczestniczył, kabarety a nawet żydowskie śluby i pogrzeby. Na jego polecenie muzyk żydowski Artur Gold skomponował "Hymn Treblinki", którą każdy więzień musiał znać i śpiewać. Wielu nie wytrzymywało tych tortur i popełniało samobójstwo, inni ginęli w komorach gazowych.

Gdy 2 sierpnia 1943 roku w Treblince wybuchło powstanie, Franz nie przebywał w obozie. Konsekwencją buntu i masowej ucieczki osadzonych była likwidacja obozu, którą kierował Franz. Przez pewien czas był też w obozie zagłady w Sobiborze. W czasie wycofywania się Niemców przed prącą na zachód Armią Czerwoną Franz uciekł do Austrii, gdzie dostał się w 1945 roku do amerykańskiej niewoli. Udało mu się jednak z niej zbiec.

Po II wojnie światowej Franz do 1949 roku pracował przy budowie mostów w Niemczech. W latach 50. natomiast pracował jako kucharz w Dusseldorfie. Został aresztowany dopiero w grudniu 1959 roku. W latach 1964-1965 zasiadł na ławie oskarżonych podczas pierwszego procesu załogi Treblinki – sąd skazał go na karę dożywotniego pozbawienia wolności. Z więzienia został warunkowo zwolniony w 1993 roku ze względu na zły stan zdrowia – ostatnie pięć lat życia spędził w domu spokojnej starości.

Aribert Heim

Heim przyszedł na świat 28 czerwca 1914 roku w Austrii. W styczniu 1940 roku otrzymał doktorat na Uniwersytecie Wiedeńskim – wówczas już od pięciu lat był członkiem NSDAP i SA. W 1938 roku – po zajęciu przez III Rzeszę Austrii - stał się funkcjonariuszem SS.

W 1940 roku Heim został lekarzem w nazistowskim obozie koncentracyjnym położonym w mieście Sachsenhausen na terenie III Rzeszy. Rok później został przeniesiony do obozu śmierci zlokalizowanego w Mauthausen.

Mimo iż przebywał tam zaledwie dwa miesiące, zdążył dopuścić się straszliwych zbrodni wobec więźniów, którzy nazywali go "Doktorem Śmierć". Haim przeprowadzał na osadzonych nieludzkie eksperymenty – na zupełnie zdrowych ludziach, bez narkozy i znieczulenia, wykonywał skomplikowane operacje serca, żołądka, wątroby, co najczęściej kończyło się śmiercią pacjentów. Testował też na więźniach różnorakie trucizny.

Po wojnie pracował między innymi jako ginekolog w Baden-Baden. Śledztwo przeciw niemu zostało rozpoczęte dopiero w latach 60. Mimo wydania międzynarodowego nakazu aresztowania, Heima nigdy nie udało się pojmać. Wielokrotnie zmieniał miejsca zamieszkania – przebywał między innymi w Danii, Hiszpanii i Maroko. Ostatnie lata życia prawdopodobnie spędził w Egipcie, gdzie zmarł w 1992 roku.

Heinz Reinefarth

Reinefarth przyszedł na świat 26 grudnia 1903 roku w Gnieźnie. W 1930 roku – ukończywszy studia prawnicze na Uniwersytecie w Jenie – rozpoczął pracę jako notariusz i adwokat. Do NSDAP wstąpił latem, a do SS w grudniu 1932 roku.

Wiosną 1940 roku Reinefarth wziął udział w kampanii przeciwko Francji, a rok później w walkach na froncie wschodnim. W 1942 roku przeszedł do rezerwy i został przydzielony do sztabu Głównego Inspektora SS w Protektoracie Czech i Moraw. Od 1944 roku pełnił funkcję wyższego dowódcy SS i Policji w okupowanej przez Niemców części Polski zwanej Krajem Warty. Reinefarth uczestniczył w prowadzonej przez Niemców polityce zagłady mieszkańców tych ziem.

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny

Po wybuchu Powstania Warszawskiego otrzymał rozkaz sformułowania oddziałów i wyruszenia do stolicy. Jego żołnierze brali udział między innymi w walkach na Woli. Nazista był odpowiedzialny za eksterminację mieszkańców tej dzielnicy zwaną "Rzezią Woli"- liczbę zabitych cywilnych mieszkańców Warszawy szacuje się na od trzydziestu do sześćdziesięciu pięciu tysięcy osób. Człowiek ten bez zawahania i z pełnym oddaniem wykonywał rozkaz nakazujący mordowanie warszawiaków - bez wględu na to, czy byli to powstańcy, czy osoby cywilne. 

Po wojnie znalazł się w amerykańskiej niewoli. Początkowo alianci odmówili władzom polskim wydania zbrodniarza. Do 1948 roku przebywał on w obozach internowania, a następnie został wypuszczony na wolność. Wraz z rodziną osiadł na niemieckiej wyspie Sylt na Morzu Północnym, gdzie zmarł w 1979 roku.

Erich von dem Bach-Zelewski

Bach-Zalewski urodził się 1 marca 1899 roku. Po wybuchu I wojny światowej, na ochotnika zgłosił się do wojska. W latach 1919-1921 wszedł w skład Freikorpsu, czyli niemieckiej ochotniczej organizacji paramilitarnej, która walczyła przeciwko Polakom podczas powstań śląskich.

Powstania Śląskie. Serwis specjalny

W 1924 roku został zdemobilizowany i kolejne lata spędził jako strażnik graniczny na granicy z Polską. Do NSDAP wstąpił w 1930 roku, a rok później zasilił szeregi SS. Od 1938 roku pełnił funkcję Wyższego Dowódcy SS i Policji na Dolnym i w niemieckiej części Górnego Śląska.

Jesienią 1939 roku, Bach-Zalewski został mianowany przez Himmlera pełnomocnikiem do spraw umacniania niemczyzny na - wcielonym do III Rzeszy - Górnym Śląsku. Do swojego zadania podszedł z entuzjazmem - nie tylko wysiedlił18 tysięcy Polaków, lecz także skierował do obozów zagłady blisko 3 tysiące przedstawicieli polskiej inteligencji. W czerwcu 1940 roku z jego inicjatywy na terenie Oświęcimia wybudowano niemiecki nazistowski obóz śmierci Auschwitz-Birkenau.

Gdy III Rzesza napadła na ZSRR, Bach-Zalewski objął dowództwo nad jednostkami policji i SS, które zajmowały się eksterminacją ludności żydowskiej w Europie Wschodniej. Kierował między innymi masakrami w Mohylewie, Mińsku czy w Rydze, gdzie rozstrzelano ponad 30 tysięcy Żydów.

W sierpniu 1944 roku Bach-Zalewski został mianowany dowódcą formacji SS mających się zająć pacyfikacją Powstania Warszawskiego. Jego oddziały dopuściły się niezliczonych zbrodni wojennych na warszawskich cywilach. Gdy dwa miesiące później powstańcy skapitulowali, Bach-Zalewski został przeniesiony do Budapesztu. 

Po zakończeniu II wojny światowej nazista jako świadek zeznawał podczas procesów norymberskich. W 1951 roku stanął przed komisją denazyfikacyjną, która skazała go na dziesięć lat obozu pracy – kara została ostatecznie zamieniona na areszt domowy. W latach 60. trzykrotnie stawał przed sądem – nigdy jednak nie odpowiadał za zbrodnie ludobójstwa. Bach-Zelewski zmarł w szpitalu więziennym w Monachium w 1972 roku.

jb

Podczas pracy korzystałam z artykułu Anny Zechenter "Erich von dem Bach-Zelewski", opublikowanym w 7-8 numerze "Biuletynu IPN" z 2019 roku, wywiadu Filipa Gańczaka i Macieja Foksa z doktorem Philippem Martim pt. "Zbrodnie nierozliczone. Heinz Reinefarth i Powstanie Warszawskie" ("Biuletyn IPN" 7-8/2017) i artykułu Souada Mekhenneta i Nicholasa Kulisha "Uncovering Lost Path of the Most Wanted Nazi", który ukazał się 4 lutego 2009 roku na stronie internetowej gazety "New York Times". 

Prof. Witold Kulesza opowiedział na antenie Polskiego Radia 24 o kwestii odpowiedzialności karnej za zbrodnie dokonane przez III Rzeszę.

Niemiecka polityka historyczna wobec Polski

- Bezpośrednio po zakończeniu wojny w strefach okupacyjnych zachodnich istotnie prowadzono postępowania karne. W samej amerykańskiej strefie okupacyjnej skazano 1814 zbrodniarzy wojennych działających przeciwko ludzkości, z tego 450 na karę śmierci. W sumie w strefach okupacyjnych - brytyjskiej, francuskiej i amerykańskiej - zapadło 2107 skazań, przy czym ogólna liczba wyroków skazujących na karę śmierci wyniosła ok. 800, natomiast wykonano ją w 486 przypadkach - wskazał były dyrektor Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce.

Jak zwrócił uwagę prof. Witold Kulesza "po przejęciu przez Niemców osądów zbrodni popełnianych w okresie istnienia III Rzeszy nastąpiła gorączka ułaskawień tych, którzy zostali skazani na karę więzienia lub śmierci". - Z dzisiejszej perspektywy ocenia się, że w powojennych Niemczech sami Niemcy osądzili i skazali około 95 000 sprawców zbrodni popełnionych w okresie II wojny światowej, choć większość skazanych dość szybko opuszczała więzienia - zaznaczył gość audycji. 

W dalszej części rozmowy były dyrektor Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce mówił m.in. o odpowiedzialności karnej dot. sprawców zbrodni sądowych. Zapraszamy do wysłuchania audycji.

***

Audycja: "Konfrontacje idei"

Prowadzący: Zdzisław Krasnodębski

Gość: prof. Witold Kulesza (były dyrektor Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce)

Data emisji: 17.10.2021

Godzina emisji: 11.33

nt

German Death Camps - zobacz serwis edukacyjno-społeczny

Mechanik Paul Stangl

- W 1948 roku dostałem do rąk dokument podpisany przez Stangla. To była lista wagonów, między innymi z kobiecymi włosami i złotymi zębami, które zostały wysłane podczas wojny z Treblinki. Wtedy zacząłem go szukać – powiedział w 1967 roku słynny "łowca nazistów" Szymon Wiesenthal na antenie Radia Wolna Europa. – Dowiedziałem się, że przebywa w amerykańskim obozie internowania w Glasenback koło Salzburga. Gdy tam pojechałem, okazało się, że Stangl został wydany Austriakom i osadzony w więzieniu śledczym w Linzu. W tym samym mieście, w którym ja pracowałem i gdzie znajdowało się moje biuro. Pech chciał, że tydzień wcześniej człowiek ten, dzięki pomocy swojej żony Teresy i nazistowskiej organizacji "Odessa", uciekł z więzienia. Nic więcej już nie mogłem wówczas zrobić – dodał.

Zobacz także: Szymon Wiesenthal. Łowca nazistów

Wiesenthal nie wiedział jeszcze wówczas, że Stanglowi udało się przedostać do Rzymu. Tam uzyskał wsparcie austriackiego biskupa Aloisa Hudala, który zaopatrzył go w paszport Czerwonego Krzyża. Po II wojnie światowej duchowny ten pomógł wielu niemieckim zbrodniarzom wojennym w ucieczce do Ameryki Południowej - m.in. Josefowi Mengele, który w niemieckim nazistowskim obozie koncentracyjnym Auschwitz dokonywał bestialskich, pseudomedycznych eksperymentów na więźniach.

Mengele. "Anioł Śmierci" z Auschwitz

W ciągu kilku tygodni Franz Stangl znalazł się najpierw w syryjskim Damaszku, a następnie w Brazylii, gdzie przez kolejne lata pracował jako mechanik w zakładach Volkswagena. Pozostał przy swoim nazwisku, imię natomiast zmienił na Paul. 

7 tysięcy dolarów 

Wiesenthalowi udało się natrafić na nowy trop zbrodniarza dopiero na początku lat 60. Wówczas do biura "łowcy nazistów" zgłosił się pewien mężczyzna, twierdząc, że jest byłym pracownikiem Gestapo i że zna dokładny adres zamieszkania Stangla.

- On mi wtedy powiedział, że jest w biedzie i chce ubić ze mną interes. A później od razu spytał, czy interesuje mnie Franz Stangl, bo ma wiedzę na temat miejsca jego pobytu. Gdy potwierdziłem, powiedział, że to będzie mnie kosztować 25 tysięcy dolarów – opowiadał Wiesenthal. – Wtedy zaczęliśmy się targować, a on złożył mi bezczelną propozycję. Powiedział, że chce centa za każdą osobę zamordowaną przez Stangla. W sumie 7 tysięcy dolarów. Pomyślałem sobie wtedy, że od żadnego porządnego człowieka tego adresu przecież nie zdobędę, więc muszę ubić interes z łotrem. I tak zrobiłem – dodał.

Jak tłumaczył Wiesenthal, przygotowania do aresztowania niemieckiego zbrodniarza wojennego trwały kilka lat. Przede wszystkim należało zebrać dowody jego winy i ułożyć plan, który pozwoliłby zatrzymać Stangla, zanim dotarłaby do niego informacja, że jest ścigany. W Ameryce Południowej bowiem prężnie działały jeszcze liczne organizacje nazistowskie, dysponujące wielkimi funduszami i siecią znajomości, które mogłyby pomóc zbrodniarzowi w ucieczce. Przygotowania udało się zakończył na początku 1967 roku. 

"Wykonywałem jedynie swoje obowiązki"

Wieczorem 28 lutego 1967 roku Franz Stangl - chwilę po wyjściu z pracy - dostał telefon z informacją, że jedna z jego córek uległa wypadkowi i została przewieziona do szpitala. Zaniepokojony Niemiec natychmiast wsiadł do samochodu i chwilę później wpadł w zastawioną na siebie pułapkę. Brazylijska policja aresztowała go bowiem tuż przy wejściu do lecznicy.

Szymon Wiesenthal na antenie Radia Wolna Europa opowiadał, że po dotarciu na komendę Stangl odetchnął z ulgą. Przez całą drogę bał się bowiem, że został zatrzymany przez izraelski Mosad. Jego obawy nie były bezzasadne: siedem lat wcześniej Adolf Otto Eichmann - główny koordynator i wykonawca planu "ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej" - został porwany przez izraelski wywiad, przetransportowany do Jerozolimy i wkrótce potem skazany na karę śmierci.

Przeczytaj również: Adolf Eichman. "Morderca zza biurka" skazany na śmierć

Chociaż o ekstradycję zbrodniarza wystąpiła m.in. Polska, Franz Stangl został wydany władzom Republiki Federalnej Niemiec. Trzy lata później - 13 maja 1970 roku - rozpoczął się jego proces. Nazista nigdy nie przyznał się do winy i przez cały czas bronił się twierdząc, że "wykonywał jedynie swój obowiązek".

22 grudnia 1970 roku został uznany za winnego wymordowania blisko 900 tysięcy osób i skazany na karę dożywotniego pozbawienia wolności. Za kratkami spędził jednak zaledwie pół roku - zmarł 28 czerwca 1971 roku. 

"Biała śmierć"

Franz Stangl wstąpił do NSDAP w 1931 roku. Siedem lat później - po przyłączeniu Austrii do III Rzeszy - został wysłany do zamku Hartheim, położonego niedaleko Linzu, gdzie mieściło się Centrum Nazistowskiego Programu Eutanazji T4. Do 1944 roku wymordowano tam blisko 30 tysięcy osób, uznanych przez reżim hitlerowski za "niewartościowe". 

Zobacz też: Akcja T4. "Likwidacja życia niewartego życia"

Powstanie w getcie - zobacz serwis historyczny

Od kwietnia 1942 roku Stangl pełnił funkcję komendanta niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady w Sobiborze. Po pięciu miesiącach został skierowany do obozu śmierci w Treblince, który Niemcy wybudowali w ramach "Akcji Reinhard", mającej na celu zagładę ludności żydowskiej z Generalnego Gubernatorstwa. Pierwszy transport przybył do obozu 23 lipca 1942 roku, wioząc Żydów deportowanych z warszawskiego getta. Szacuje się, że do listopada 1943 roku Niemcy wymordowali w Treblince około 800 tysięcy ludzi. 

Przeczytaj również: 

• "Piekło spalone" – bunt więźniów w Treblince
• Apogeum zagłady, czyli akcja "Reinhardt"
• Konferencja w Wannsee, czyli urzędowa decyzja o masowym ludobójstwie europejskich Żydów

Stangl był komendantem tego niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady do sierpnia 1943 roku. Ponieważ lubił przechadzać się po obozie w białym mundurze, nazywany był przez więźniów "białą śmiercią".

jb 

Bici, poniżani, torturowani

Przed egzekucją więźniowie byli przetrzymywani w obozowym areszcie mieszczącym się w bloku 11, zwanym przez osadzonych Blokiem Śmierci. Niemcy umieszczali tam najczęściej ludzi podejrzanych o uczestnictwo w konspiracji, planowanie ucieczek z obozu i utrzymywanie kontaktów z ludnością cywilną. Więźniowie mieszkali w celach zwykłych (gdzie znajdowały się niewielkie okienka i drewniane prycze), w tak zwanych "ciemnicach" (pozbawionych okien pomieszczeniach, gdzie osadzeni zmuszeni byli do spania na podłodze) lub w celach do stania (powierzchnia tych pokoi wynosiła metr kwadratowy, a oprawcy zamykali w nich na noc od trzech do czterech osób). Przebywający w bloku 11 więźniowie byli bici, głodzeni, poniżani i torturowani.

25 stycznia 1943 roku naziści przeprowadzili selekcję w obozowym areszcie. Wytypowali grupę kilkudziesięciu osób, składającą się z polskich wyższych oficerów wojskowych i przedstawicieli przedwojennej inteligencji. Niemcy oskarżyli ich o uczestnictwo w konspiracji obozowej i skazali na karę śmierci. Egzekucja odbyła się jeszcze tego samego dnia na dziedzińcu bloku 11 pod tak zwaną Ścianą Śmierci. Więźniowie zostali zamordowani przez esesmanów strzałem w potylicę. Zginęły wówczas pięćdziesiąt trzy osoby, w tym członkowie konspiracyjnego Związku Organizacji Wojskowej: pułkownik Jan Karcz, rotmistrz Włodzimierz Koliński i architekt Zbigniew Ruszczyński. 

Kilka godzin później Niemcy zamordowali również dwudziestu dwóch członków Armii Krajowej z Inspektoratu Bielskiego (okręg żywiecki, bielski i oświęcimski), przewiezionych do obozu z więzienia w Mysłowicach (Górny Śląsk).

Pilecki i tajna obozowa konspiracja

Witold Pilecki - zobacz serwis specjalny

Jak to zostało już wspomniane, w grupie 53 Polaków rozstrzelanych przez Niemców w styczniu 1943 roku znajdowali się członkowie Związku Organizacji Wojskowej, założonego jesienią 1940 roku z inicjatywy rotmistrza Witolda Pileckiego (w obozie posługiwał się nazwiskiem Tomasz Serafiński). 19 września 1940 roku wojskowy dobrowolnie wszedł w "kocioł" podczas łapanki na warszawskim Żoliborzu. W ten sposób dostał się do niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego Auschwitz, gdzie przystąpił do realizacji zleconej mu przez Polskie Państwo Podziemne misji - miał sporządzić raport o sytuacji panującej w obozie i zorganizować tam ruch oporu.

ZOW opierał się na systemie "piątek", czyli małych grup konspiracyjnych. Powstawały one i działały niezależnie od siebie, ze względów bezpieczeństwa prawie nic też o sobie wzajemnie nie wiedziały. Członkowie Związku skupiali się na organizowaniu lekarstw, żywności i ciepłej odzieży dla osadzonych, kolportowali do obozu informacje z zewnątrz, przekazywali meldunki poza teren Auschwitz, a także podtrzymywali na duchu współwięźniów. Przygotowywali również oddziały, które - wsparte z zewnątrz przez siły partyzantki AK - miały wywołać powstanie w obozie. Plany te nigdy nie zostały jednak zrealizowane, ponieważ rotmistrz nie dostał pozwolenia Komendy Głównej AK na podjęcie walki. 

Przeczytaj również: Rotmistrz Witold Pilecki - ucieczka z Auschwitz

Zobacz serwis specjalny:

Wiosna 1943 roku Niemcy natrafili na trop konspiracyjnej działalności Pileckiego i ZOW. Zagrożony wojskowy wraz z dwoma innymi więźniami zdecydował się wówczas uciec z obozu. Pomimo niebezpieczeństwa, organizacja dalej jednak funkcjonowała. Początek jej końca związany jest z 11 października 1943 roku. Tego dnia naziści rozstrzelali pod "Ścianą Straceń" pięćdziesięciu czterech więźniów, w tym wielu członków ZOW. Wśród zamordowanych był m.in. ppłk Juliusz Gilewicz, który po ucieczce Pileckiego objął przywództwo nad organizacją.

Zobacz także: Rozstrzelanie w zemście za współpracę z Witoldem Pileckim

jb

Eugenika w służbie III Rzeszy

Pod koniec XIX wieku za sprawą Francisa Galtona – kuzyna Karola Darwina – w kręgach naukowych pojawiło się pojęcie eugeniki. Brytyjski badacz twierdził, że zdolność rozwoju każdej cywilizacji zależna jest od psychicznej i fizycznej kondycji ludzkiej rasy. Był przekonany, że większość cech zarówno psychicznych, jak i fizycznych jest przekazywana z pokolenia na pokolenie. Za najlepszą metodę zmniejszenia występowania przestępczości, alkoholizmu, chorób umysłowych i kalectwa w społeczeństwie uważał więc kontrolę urodzeń, czyli zachęcanie osób o "wartościowych" cechach do rozmnażania się i uniemożliwienie posiadania dzieci ludziom "małowartościowym".

Koncepcja szybko rozprzestrzeniła się po Europie, a w wielu krajach zaczęły powstawać towarzystwa skupiające jej zwolenników. Jednym z entuzjastów eugeniki był Adolf Hitler, który na jej podstawie opracował teorię dotyczącą istnienia "rasy panów" - Aryjczyków, których powinni zdominować świat. Zdaniem przywódcy III Rzeszy przedstawiciele "niższych ras" (Żydzi, Romowie, Słowianie), a także osoby cierpiące na choroby dziedziczne (jako wymagające opieki i niezdolne do pracy, przez co będące na utrzymaniu państwa) powinny zostać wyeliminowane ze społeczeństwa.

Zobacz także:

• Stutthof. Sześć lat piekła więźniów obozu
• Ravensbrück - hitlerowskie piekło kobiet
• Getto w Warszawie. Piekło w środku miasta
• Apogeum zaplanowanej zagłady Żydów, czyli akcja "Reinhardt"

I tak pierwszym krokiem ku realizacji koncepcji Hitlera dotyczącej osób niepełnosprawnych było wprowadzenie latem 1939 roku w III Rzeszy "Ustawy o zapobieganiu narodzin potomstwa obciążonego chorobą dziedziczną". Dokument ten mówił o przymusowej sterylizacji osób chorych psychicznie - m.in. cierpiących na schizofrenię - posiadających wrodzone wady fizyczne, a nawet alkoholików. Szacuje się, że na mocy ustawy wysterylizowano około 400 tysięcy Niemców.

"Eliminacja życia niewartego życia"

Pod koniec września 1939 roku, czyli wkrótce po agresji III Rzeszy na Polskę, w Sopocie odbyło się spotkanie Adolfa Hitlera z lekarzami sympatyzującymi z nazistowską ideologią. Podczas narady niemiecki przywódca przedstawił zgromadzonym swoje plany dotyczące "ostatecznej likwidacji" osób chorych psychicznie. Dowodził przy tym, że proceder ten będzie korzystny dla państwa, ponieważ odciąży system zdrowia, a także wpłynie na "utrzymanie czystości niemieckiej krwi". Zamysł niemieckiego zbrodniarza spotkał się z aprobatą większości zgromadzonych - tylko jeden lekarz zgłosił zastrzeżenia. 

Już w październiku koncepcja Hitlera przyjęła formę dyrektywy. W ten sposób rozpoczęto realizację akcji T4, czyli "eliminacji życia niewartego życia". Kierował nią Philipp Bouhler – szef kancelarii Hitlera – oraz Karl Brandt, osobisty lekarza Führera. Operacja obejmowała zarówno tereny III Rzeszy, jak i ziemie polskie. 

Przeczytaj również: Mordowali zamiast leczyć. 75 lata temu rozpoczął się proces nazistowskich lekarzy

Cały zbrodniczy proceder utrzymywano w głębokiej tajemnicy. Pracownicy poszczególnych szpitali psychiatrycznych typowali chorych, którzy "nie rokowali wyzdrowienia". Takich pacjentów Niemcy zabijali następnie w mobilnych komorach gazowych lub rozstrzeliwali. Ciała pomordowanych chowali następnie w masowych grobach - wiele takich mogił do dziś nie zostało odnalezionych. 

Szacuje się, że w czasie II wojny światowej Niemcy wymordowali około 200 tysięcy osób niepełnosprawnych umysłowo i fizycznie. W szczytowym okresie realizacji akcji T4, czyli od 1940 do 1941 roku, naziści zgładzili ponad 70 tysięcy pacjentów szpitali psychiatrycznych.

Eksterminacja pacjentów "Dziekanki"

Krajowy Szpital Psychiatryczny we wsi Dziekanka (obecnie jest to jedna z dzielnic Gniezna) był jednym z pierwszych miejsc na ziemiach polskich dotkniętych niemiecką akcją T4.

Eksterminacja pacjentów placówki rozpoczęła się 7 grudnia 1939 roku, a jej pierwszy etap trwał do 12 stycznia 1940 roku. W tym czasie naziści wymordowali ponad tysiąc osób - najpierw wstrzykiwali chorym silne środki uspokajające, a następnie ładowali ich do furgonetek, które działały jak mobilne komory gazowe. Pacjenci umierali zatruci tlenkiem węgla, a ich ciała były zakopywane w masowych grobach kilkanaście kilometrów za Gnieznem. Ich dokładnej lokalizacji do tej pory nie udało się ustalić. 

Akcję T4 w Dziekance Niemcy realizowali – w różnym natężeniu - aż do wiosny 1944 roku. Współpracował z nimi dyrektor placówki, volksdeutsch dr Wiktor Ratke, który nigdy nie odpowiedział za swoje zbrodnie. Obecnie trudno ustalić dokładną liczbę pacjentów szpitala, którzy zginęli. Szacuje się, że w od 1939 do 1945 roku zgładzono około 3,5 tysiąca chorych z "Dziekanki". 

Tragedia pacjentów ze Szpitala Psychiatrycznego w Warcie

Podczas II wojny światowej Niemcy wymordowali prawie 600 pacjentów Szpitala Psychiatrycznego w Warcie koło Sieradza. Realizację tego zbrodniczego procederu naziści rozpoczęli w marcu 1940 roku, gdy do placówki przybyła dwuosobowa niemiecka komisja, która przystąpiła do klasyfikacji pacjentów.

Na początku kwietnia do szpitala przyjechał kondukt samochodów obsadzonych funkcjonariuszami SS, którzy przystąpili do załadowywania wybranych pacjentów do furgonetek-komór gazowych. Od 2 do 4 kwietnia zamordowali 499 chorych, w tym 298 kobiet. Najstarsza ofiara miała 75 lata, najmłodsza była kilkuletnim dzieckiem. Ciała bestialsko zabitych pacjentów zostały pogrzebane w zbiorowych mogiłach nieopodal wsi Rossoszyca. W czerwcu 1941 roku Niemcy dokonali ponownej selekcji chorych i zamordowali kolejne 81 osób. 

Karol Mikulski i zbrodnia na pacjentach szpitala w Gostyninie

17 marca 1940 roku w Szpitalu Dla Nerwowo i Psychicznie Chorych w Gostyninie zjawiła się niemiecka komisja. Nakazała ona dyrektorowi placówki doktorowi Karolowi Mikulskiemu (pod groźbą aresztu) przygotowanie w ciągu 24 godzin listy pacjentów "nierokujących wyzdrowienia" i przeznaczonych do eksterminacji. Lekarz odmówił wykonania polecenia, tłumacząc, że etyka jego zawodu i obecny stan wiedzy medycznej, który nie zawsze pozwala na stawianie trafnych diagnoz, uniemożliwiają mu podjęcie takich decyzji.

Rankiem następnego dnia Mikulski popełnił samobójstwo. – Jego śmierć miała charakter symbolicznej odmowy na sprzeniewierzenie się świętym zasadom obowiązującym każdego lekarza – tłumaczył lekarz psychiatrii prof. Stanisław Ilnicki na antenie Polskiego Radia. 

Poświęcenie Mikulskiego nie zdołało jednak uratować chorych ze szpitala w Gostyninie. Po jego śmierci zarząd nad placówką przejęli Niemcy, którzy już wkrótce zaczęli wywozić pacjentów w nieznanym kierunku. 9 czerwca zamordowali w mobilnych komorach gazowych 59 osób, a pod koniec roku przewieźli chorych (ich dokładnej liczby nie da się określić) do Pleszewa, gdzie uśmiercili ich za pomocą spalin. Do 1945 roku naziści zamordowali ponad 100 pacjentów szpitala w Gostyninie. Ciała pomordowanych chowano w masowych grobach m.in. w lesie łąckim.

Warto wspomnieć, że historia lekarza zainspirowała Stanisława Lema do napisania powieści "Szpital przemienienia" (1955). Opowiada ona historię Stefana Trzynieckiego, który wkrótce po ukończeniu studiów rozpoczyna pracę w szpitalu psychiatrycznym. Gdy wybucha wojna, młody lekarz zostaje zmuszony do podjęcia decyzji sprzecznych ze swoją wiedzą i wyznawanymi zasadami.

Eksterminacja pacjentów szpitala psychiatrycznego w Chełmie

Na początku 1940 roku fala akcji T4 dotarła na teren Generalnego Gubernatorstwa. 12 stycznia trzydziestoosobowy oddział SS - dowodzony przez podoficera Bielischa (jego imię oraz dokładna tożsamość nie są znane) - otoczył Wojewódzki Komunalny Szpital Psychiatryczny w Chełmie. Niemcy polecili lekarzom i pielęgniarkom natychmiast opuścić placówkę, a gdy zapadł wieczór, zaczęli wyprowadzać chorych z budynków i strzelać do nich z karabinów. Zginęło wówczas 440 pacjentów, w tym 128 kobiet i 18 dzieci.

- Akcję przeprowadzano tak skrupulatnie, że jeszcze przez kilka dni po egzekucji Niemcy przeszukiwali szpital i okolice, starając się znaleźć chorych, którzy – przeczuwając, co się stanie – próbowali się ukryć. Tych, których udało się odszukać, doprowadzano do parku szpitalnego i tam rozstrzeliwano – mówił historyk dr Robert Kuwałek na antenie Polskiego Radia.

Ciała bestialsko pomordowanych ludzi złożono w dołach znajdujących się w pobliżu szpitala, wykopanych kilka godzin wcześniej na polecenie Niemców przez pracowników okolicznej cegielni.

**

Akcja T4 prowadzona na ziemiach polskich objęła kilkanaście szpitali psychiatrycznych i była realizowana do końca II wojny światowej. Szacuje się, że z rąk Niemców zginęło wówczas kilkanaście tysięcy Polaków, w tym blisko 10 tysięcy na terenach wcielonych do III Rzeszy.

jb

Podczas pracy korzystałam z:

• Tekstu dr Magdaleny Gawin "Eugenika - ciemna strona postępu", promującego multimedialną wystawę "Eugenika. Walka ze zwyrodnieniem rasy" (można ją było oglądać w 2009 roku w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego).
• Artykułu Barbary Konarskiej-Pabiniak "Dzieje gostynińskiej psychiatrii - w 70. rocznicę narodzin", który ukazał się w 2004 roku na łamach 49. numeru "Notatek Płockich".
• Artykułu Marcina Przegiętka "Zamordowanie pacjentów szpitala psychiatrycznego w Chełmie", który ukazał się w 2021 na portalu internetowym "Przystanek Historia"
• Tekstu "Początek eksterminacji pacjentów szpitala w Dziekance w ramach Aktion T4", który można znaleźć na portalu internetowym gdańskiego Muzeum II Wojny Światowej.