Historia

Tumult gdański. Pierwsza polska rewolucja protestancka

Ostatnia aktualizacja: 26.01.2024 05:40
Korupcja burmistrza była tylko iskrą, która podpaliła religijną beczkę prochu. Taką na początku XVI wieku był najważniejszy port handlowy Korony.
Będziesz się kłaniał przed Niemcem odętym, jako przed świętym, grafika Wojciecha Gersona.
"Będziesz się kłaniał przed Niemcem odętym, jako przed świętym", grafika Wojciecha Gersona. Foto: Polona.pl/dp

26 stycznia 1525 roku wybuchł bunt gdańskiego plebsu i pospólstwa. Mieszkańcy miasta obalili dotychczasowe władze, wprowadzili demokratyczny ustrój, skasowane zostały działające na terenie miast klasztory katolickie.

Bunt wymierzony był w radę miasta kierowaną przez Eberharda Ferbera. Gdańsk za czasów jego panowania zamienił się w jaskinię korupcji. Nadużycia władzy i ucisk fiskalny w połączenie z koteryjnymi układami rządzącej miastem elity patrycjatu wzbudzały niezadowolenie najuboższych warstw – pospólstwa i plebsu.

Początki reformacji w Polsce

Do przyczyn buntu o charakterze gospodarczym dołączyły te dotyczące wzrastającego napięcia na płaszczyźnie religijnej.

- Dość wcześnie, w latach 20. XVI wieku luteranizm pojawił się w miastach zachodniej i północnozachodniej Polski, na Śląsku, w Wielkopolsce, na Pomorzu. Od 1521 roku Wrocław stał się jednym  z głównych ośrodków promieniowania protestantyzmu na ziemie polskie – wyjaśniała prof. Teresa Chynczewska-Hennel w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Historia Polski".


Posłuchaj
07:45 Tumult gdański.mp3 Dzieje początków reformacji w Polsce - felieton prof. Teresy Chynczewskiej-Hennel w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Historia Polski". (PR, 20.05.2003)

 

Luter1200.jpg
Marcin Luter - wielki reformator Kościoła

Wspólnota języka i kultury powodowała, że warstwą, która najprędzej przesiąkała ideami reformacyjnymi, było mieszczaństwo, w którym dominował żywioł niemiecki. Tak było także w Gdańsku. Już w 1518 roku Jakub Knade, były zakonnik, zaczął głosić tutaj pierwsze kazania w duchu luterańskim.

Wzrost sympatii luterańskich w miastach nie umknął uwadze dworu królewskiego. W 1521 roku Zygmunt Stary wydał edykt zabraniający sprowadzania z Niemiec i rozprowadzania pism luterańskich. To było ostrzeżenie. Późniejszy o dwa lata dokument królewski groził już karą śmierci i konfiskatą majątku za głoszenie nauk luterańskich.

Rewolucja nie w czas

Królewskie nakazy nie były jednak przestrzegane, a luteranizm zyskiwał coraz szersze poparcie w miastach. Luter sam wysyłał z Wirtembergii swoich uczniów na Pomorze. W Gdańsku przez całą pierwszą połowę lat dwudziestych XVI wieku dochodziło do wystąpień wymierzonych w katolicki kler i patrycjat. Punktem kulminacyjnym były rozruchy rozpoczęte 22 stycznia. Tłum sprofanował świątynie i wygnał katolicki kler.

Cztery dni później rewolucjoniści obalili radę miasta i powołali w jej miejsce nową, na której czele stanęli przywódcy rewolty. Nowi władcy miasta zakazali liturgii katolickiej i zlikwidowali klasztory. Co ciekawe, choć siłą napędową rewolucji było ubogie mieszczaństwo, w nowych władzach pierwsze skrzypce grali luterańscy patrycjusze.

Hołd Pruski 1200.jpg
Hołd pruski. Miłe złego początki?

Hołd pruski, sekularyzacja Zakonu Krzyżackiego i powstanie pierwszego w Europie państwa protestanckiego dodało odwagi gdańskim rebeliantom. Wysłali do króla poselstwo, które miało negocjować uznanie przez monarchę nowej wiary i nowych porządków panujących w mieście. Nie mogli mylić się bardziej. Zygmuntowi zależało wówczas bardziej na przywróceniu dobrych relacji, nadszarpniętych uznaniem luterańskiej konwersji Albrechta Hohenzollerna, z papieżem i Habsburgami.

Twarda ręka króla

- Zygmunt I zareagował bardzo ostro, wkraczając z wojskiem do miasta, kazał ściąć przywódców powstania i przywrócił dawne władze – podkreślała historyk. 

Król wkroczył do miasta z trzema tysiącami zbrojnych 17 kwietnia 1526. Znienawidzony Eberhard Ferber nie odważył się powrócić do Gdańska. Do końca życia mieszkał w Tczewie, ale po latach jego syn objął godność burmistrza miasta. Król rozważał zgładzenie luterańskiego kleru, ugiął się jednak przed prośbą Albrechta Hohenzollerna i nakazał luterańskim kaznodziejom pozostanie w Prusach Książęcych.  

Zygmunt Stary 663.jpg
Zygmunt Stary - król złotego wieku

- Potęga gospodarcza takich miast pruskich jak Gdańsk, Toruń, Elbląg, powodowała, że nie można tam było zabronić wyborów wyznaniowych – mówiła prof. Teresa Chynczewska-Hennel na antenie Polskiego Radia.

Reformacja zaczęła zdobywać w Polsce i w Wielkim Księstwie Litewskim dużą popularność. Doszło nawet do tego, że utworzenie kościoła narodowego rozważał syn i następca Zygmunta Starego, Zygmunt August. Po jego śmierci, chcąc uniknąć walk o charakterze religijnym w czasie bezkrólewia, szlachta uchwaliła 28 stycznia 1573 roku akt konfederacji warszawskiej ustalający tolerancję religijną.

bm

Czytaj także

Tumult toruński - krwawe zatargi protestantów z katolikami

Ostatnia aktualizacja: 16.07.2023 05:45
Wydarzenia w grodzie Kopernika były symbolem końca ery polskiej tolerancji religijnej. Napięcia między wyznaniami zostały wykorzystane dla celów politycznych. Ceną w tej grze była śmierć dziesięciu osób poniesiona wskutek jawnej stronniczości sądu.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Sobór trydencki – wyznaczył kierunek rozwoju Kościoła

Ostatnia aktualizacja: 04.12.2020 05:40
4 grudnia 1563 roku zakończyły się obrady, zwołanego przez papieża Pawła III, soboru w Trydencie. Postanowienia, które na nim zapadły, stanowiły odpowiedź na coraz popularniejszą Reformację.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Faust Socyn. Polski reformator religijny, który zainspirował Newtona

Ostatnia aktualizacja: 03.03.2024 05:42
- Gdyby Faust Socyn nie uciekł z Włoch do Polski, lecz próbował rozwijać swoją doktrynę wyłącznie na zachodzie Europy, to dzisiaj nikt by o nim nie słyszał - powiedział na antenie Polskiego Radia prof. prof. Zbigniew Ogonowski, historyk socynianizmu. 
rozwiń zwiń
Czytaj także

Hołd pruski. Miłe złego początki?

Ostatnia aktualizacja: 08.04.2023 05:45
Na hołd pruski zwykło się spoglądać z perspektywy Matejkowskiego Stańczyka, przez pryzmat rozbiorów, a nawet roku 1939. Czy jednak oskarżenie Zygmunta Starego o polityczną krótkowzroczność jest usprawiedliwione?
rozwiń zwiń
Czytaj także

Jan Amos Komensky - prekursor nowoczesnej pedagogiki

Ostatnia aktualizacja: 15.11.2023 05:40
Pochodzący z Czech i osiadły w Polsce naukowiec i teoretyk nauczania postulował wprowadzenie powszechnego obowiązku szkolnego przez państwo blisko dwieście lat przed tym, jak ta sztuka powiodła się w pierwszym europejskim państwie. Mógł przyczynić się do rozwoju szkolnictwa w Rzeczpospolitej, jednak fatalna decyzja z czasów potopu szwedzkiego spowodowała, że zmarł na wygnaniu i w niesławie dokładnie 353 lata temu.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Zbroja Zygmunta II Augusta po kilkuset latach wróci do Polski. Premier: unikatowa pamiątka

Ostatnia aktualizacja: 26.12.2020 20:13
Premier Mateusz Morawiecki poinformował, że do polskich zbiorów muzealnych trafi wkrótce zbroja młodego Zygmunta II Augusta, przyszłego króla Polski, wykonana w XVI wieku jako dar Ferdynanda I z okazji zaślubin Zygmunta z Elżbietą, córką cesarza.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Skarb z epoki Jagiellonów odnaleziony na Węgrzech

Ostatnia aktualizacja: 16.01.2021 22:17
Ponad 7000 srebrnych i cztery złote monety odnaleźli archeolodzy we wsi Újlengyel, ok. 50 km od Budapesztu. Znalezisko datowane jest na lata 20. XVI wieku, czyli na czasy panowania Ludwika II Jagiellończyka.
rozwiń zwiń