Onufry Kopczyński - pierwszy prawodawca języka polskiego

206 lat temu, 14 lutego 1817 roku, zmarł w Warszawie Onufry Kopczyński, pijar, ale też wybitny twórca pierwszej rodzimej gramatyki język polskiego, która przez wiele dziesiątków lat była podstawowym podręcznikiem w polskich szkołach, a używana tam terminologia na stałe wpisała się do rodzimego językoznawstwa.

Ks. Onufry Kopczyński

Foto: Wikipedia/domena pubiczna

Patriota

Nie było to jedyne dzieło tego wybitnego Polaka, patriotyzm i troska o potrzebujących dały wyraz choćby podczas rzezi Pragi w listopadzie 1794 roku. Dość powiedzieć, że kiedy inny przypatrywali się tragicznym wydarzeniom bitwy z wojskami carskimi, będącej ostatnim zbrojnym starciem insurekcji kościuszkowskiej, on wraz z dwoma rybakami przeprawił się łodzią przez Wisłę, by ratować i opatrywać walczących Polaków, nie zważając przy tym na groźbę śmierci z rąk rosyjskich barbarzyńców.

Nauczyciel i pijar

Andrzej Kopczyński, bo takie imię dano mu na chrzcie świętym (imię Onufry przyjął, wstępując w 1752 roku do zakonu w Podolińcu) urodził się w listopadzie 1735 roku w Czerniejewie, niewielkim mieście pod Gnieznem. Od najmłodszych lat uczęszczał do szkół prowadzonych przez pijarów. Po przyjęciu święceń kapłańskich w 1754 roku rozpoczął studia zakonne, najpierw w Rzeszowie, a później w Międzyrzeczu i kończy je w Krakowie. Jego wykształcenie było gruntowne, gdyż szkoły pijarskie słynęły z bardzo wysokiego poziomu i prawdziwej systematyki wiedzy. Stąd też tak bardzo analityczne spojrzenie Kopczyńskiego na zagadnienia związane choćby z polską gramatyką. Wszelkie gremia naukowe polskiego językoznawstwa podkreślały później wzorową wręcz metodykę jego autorstwa.

Był nauczycielem w szkołach pijarskich i w nowicjatach, a także przyjmował funkcję prywatnych edukatorów wychowawców. W spektrum przedmiotów, które wykładał mieściły się gramatyka, poezja, retoryka, ale też nauczał wymowy w Collegium Nobilium pijarów w Warszawie.

Gramatyka języka polskiego

Wiekopomne dzieło z dziedziny gramatyki napisał na zlecenie Komisji Edukacji Narodowej i była to "Gramatyka dla szkół narodowych", a w jej przypisach dla nauczycieli dał wyraz swojej niezwykle dobrze przemyślanej i usystematyzowanej metodyce nauczania. Dość powiedzieć, że właśnie za to dzieło otrzymał z rąk Stanisława Augusta medal "Merentibus", będący królewskim uhonorowaniem za zasługi w dziedzinach nauki, sztuki, wynalazczości i przemysłu. Kopczyński nie poprzestał na tym jednym podręczniku i w następnych latach wydał też "Naukę czytania i pisania" oraz "Elementarz dla szkół parafialnych narodowych". Dopiero po jego śmierci wydano w ujęciu całościowym "Gramatykę języka polskiego".

Wydawnictwo Polona w swoim blogu daje wraz uznaniu prac Kopczyńskiego pisząc: "Zapisał się w naszej historii jako ważny, chociaż nie pierwszoplanowy przedstawiciel doby oświecenia, który na zlecenie Komisji Edukacji Narodowej napisał pionierski podręcznik gramatyki, dzięki czemu zyskał przydomek pierwszego prawodawcy języka polskiego oraz twórcy polskiej terminologii gramatycznej".

Natomiast Zakład Historii Języka Polskiego i Dialektologii, w obszernym ujęciu Moniki Kresy przytacza tak znamienny akapit: "W odróżnieniu od Grammatyki dla szkół narodowych pozgonna Grammatyka języka polskiego opatrzona została wstępem, w którym autor objaśnia motywy jej napisania. Konstrukcja wstępu została zogniskowana wokół klasycznej triady – trzy główne akapity rozpoczynają się trzema wezwaniami, które po pierwsze, wskazują na odbiorcę dzieła, po drugie, pokazują główny motyw jego powstania, po trzecie wreszcie – ujawniają emocjonalne podejście Autora zarówno do odbiorców jego pracy, jak i do niej samej. Kopczyński zwraca się do swoich czytelników kolejno: KOCHANY NARODZIE! KOCHANI ZIOMKOWIE! oraz KOCHANI RODACY! Jak wynika chociażby z tych wezwań, stworzona przez niego Grammatyka języka polskiego, w odróżnieniu od licznych gramatyk pisanych przez obcokrajowców dla obcokrajowców, służyć ma przede wszystkim Polakom – narodowi, do którego należy również Kopczyński, starający się swoimi wezwaniami zbudować poczucie wspólnoty z odbiorcą, a także wzbudzić w nich odpowiedzialność za język i potrzebę troski o niego. Ta ostatnia jest (czy też powinna być) w rozumieniu Kopczyńskiego obowiązkiem nie tylko gramatyków, lecz także wszystkich użytkowników języka".

Wspomnijmy zatem tego wybitnego twórcę zasad i obrazu polskiej gramatyki... prawdziwie pierwszej i tak dobrze usystematyzowane. Wspomnijmy go też za pełne patriotyzmu działania i walkę o polskość. Warto, nawet jeśli polska gramatyka przysparza nam czasami trochę trudu we właściwym się nią posługiwaniem.

PP