Gołda Tencer. "To, co my chcemy robić, to ocalić od zapomnienia"

– Tak, jak mówił w Warszawie Singer, język jidysz nie jest językiem martwym, tylko zmarłych. Tak samo jest z kulturą żydowską: ona żyje – mówiła Gołda Tencer w Polskim Radiu w 1999 roku. Dziś mija 75. rocznica urodzin tej wielkiej polskiej aktorki, reżyserki i piosenkarki związanej z Teatrem Żydowskim w Warszawie.   

Gołda Tencer, 2010 r.

Foto: Maciej Biedrzycki/Forum

Gołda Tencer urodziła się 2 sierpnia 1949 roku w Łodzi w rodzinie żydowskiej. Uczyła się tam w nieistniejącej dziś Szkole Żydowskiej Icchaka Lejba Pereca oraz, już jako dziecko, występowała na deskach łódzkiego Teatru Powszechnego.

- Byłam w żydowskiej szkole w Łodzi. To była szkoła z dodatkowym językiem żydowskim. To były najpiękniejsze moje lata, najpiękniejsze dzieciństwo. Szkoła niestety została zamknięta w 1968 roku – mówiła Gołda Tencer w audycji Zdzisławy Błażkowskiej z cyklu "Sekrety, konkrety" w Polskim Radiu w 2001 roku.

W 1969 roku Gołda Tencer rozpoczęła Studium Aktorskie przy Teatrze Żydowskim im. Estery Rachel i Idy Kamińskich w Warszawie, które ukończyła w 1971 roku.

Posłuchaj

05:11 „W Teatrze Żydowskim jestem całe życie, przyszłam do niego, gdy miałam 18 lat”. Ewa Heine „Notatnik kulturalny”, audycja z cyklu „Kulturalny wieczór z "W Teatrze Żydowskim jestem całe życie, przyszłam do niego, gdy miałam 18 lat". Gołda Tencer w rozmowie z Ewą Heine. Audycja z cyklu "Kulturalny wieczór z Jedynką" (PR, 07.01.2010)

 

Debiut aktorski i reżyserski

Pierwszą poważną rolą aktorską, w której wystąpiła Gołda Tencer, była Cyne w spektaklu "Zielone pola" Pereca Hirszbejna w reżyserii Szymona Szurmieja (1969), jej późniejszego męża.

- W Teatrze Żydowskim jestem całe życie, zawsze o nim marzyłam. To jest moje miejsce na ziemi – podkreślała Gołda Tencer w rozmowie z Ewą Heine w audycji z cyklu "Kulturalny wieczór z Jedynką" w Polskim Radiu w 2010 roku.

Na deskach wspomnianego teatru, z którym związana jest do dziś, Tencer wcielała się w role w przedstawieniach obejmujących zarówno klasykę, jak i współczesną dramaturgię żydowską. Zagrała m.in.: Gitlę w "Dybuku" Szymona An-skiego i Chawę w "Tewje Mleczarzu" Szolema Alejchema w reżyserii Chewela Buzgana (1970), a także Bejłkę w "Wielkiej wygranej" Szolema Alejchema w reżyserii Jakuba Rotbauma (1972).

Posłuchaj

31:31 „Na pewno robię to, co lubię. Związana jestem z kulturą żydowską i z kulturą polską, jestem na pograniczu dwóch kultur”. Rozmowa Zdzisławy Błażkowski "Związana jestem z kulturą żydowską i z kulturą polską. Jestem na pograniczu dwóch kultur". Z Gołdą Tencer rozmawia Zdzisława Błażkowska, audycja z cyklu "Sekrety, konkrety" (PR, 2001)

 

Gołda Tencer występowała także w filmach, spektaklach i widowiskach telewizyjnych, m.in. w: "Sanatorium pod klepsydrą" Wojciecha Jerzego Hasa (1973), "Austerii" Jerzego Kawalerowicza (1982), "Miasteczku Bełz… i innych piosenkach" w reżyserii Barbary Borys-Damięckiej (1987) czy "Dybuku" w reżyserii Agnieszki Holland (1999).

Poza grą aktorską w Teatrze Żydowskim Tencer zajmowała się również reżyserią spektakli. Wyreżyserowała m.in. "Trubadura z Galicji" Gebirtiga Mordechaja (1992) i "Cud Purymowy" Icyka Mangera (2002), a także (wraz z Szymonem Szurmiejem) „Pieśń o zamordowanym żydowskim narodzie” Icchaka Kacenelsona (1986) i „My, Żydzi polscy” Juliana Tuwima (1993).

Pod kierownictwem Gołdy Tencer Teatr Żydowski, którego od 2009 roku była wicedyrektorem, a od 2015 roku jest dyrektorem, stał się prężną instytucją kultury.

- Kocham ten teatr, kocham ludzi, z którymi pracuję, wszyscy bardzo dobrze się znamy. To jest taki mój dom. Najważniejsze, że mamy niesamowitą frekwencję – podkreślała Gołda Tencer w rozmowie z Ewą Heine. Jak dodała, "Żydzi wnieśli ogromny wkład w kulturę polską i trzeba to bogactwo pokazać".

Fundacja Shalom

Ważnym momentem w jej karierze artystycznej stało się nagranie płyty z piosenkami w języku jidysz pt. "Miasteczko Bełz" (1988). Przyniosła ona jej wielką popularność, nie tylko w Polsce. Gołda Tencer odbyła liczne tournée, odwiedzając m.in. NRD, Izrael, Stany Zjednoczone i Holandię.

W tym samym 1988 roku z inicjatywy Gołdy Tencer powołana została do życia amerykańsko-polsko-izraelska Fundacja Shalom, która działa na rzecz kultywowania pamięci tradycji żydowskich w Polsce i zajmuje się promocją kultury polsko-żydowskiej.

- To, co my chcemy robić, to ocalić od zapomnienia. Chyba naszym największym projektem było ogłoszenie konkursu "Fotografia Żydów polskich". Nikt się nie spodziewał, że 50 lat po Holocauście może się zachować tyle zdjęć. W tej chwili mamy 9 tysięcy, to jest niesamowita kolekcja – mówiła Gołda Tencer w rozmowie z Bogną Kaniewską w audycji z cyklu "Gość Piątki" w Polskim Radiu w 1999 roku.

Tencer tłumaczyła wówczas, że Fundacja Shalom podpisała z Yad Vashem w Izraelu i Muzeum Holocaustu w Waszyngtonie umowę na archiwizowanie wspomnianych zdjęć. Ich kopie trafiły do tych dwóch placówek, a oryginały pozostały w Polsce.

- Daliśmy jak gdyby tym ludziom jeszcze raz imiona, bo przecież na tych zdjęciach, które zostały nadesłane, są w większości prości ludzie, o których historia by się nie upomniała ani świat. Ci ludzie nie są z pierwszych stron gazet i ich historia razem z nimi by odeszła. Powstał album i wystawa "I ciągle widzę ich twarze…", która jeździ po świecie – mówiła Gołda Tencer w Polskim Radiu.

- Pracowaliśmy nad tym z wielkim wzruszeniem, ale i też z wielką radością. Pamiętam, że był to piękny czas, czuliśmy, że robimy coś bardzo ważnego – dodawała na antenie Polskiego Radia w 2001 roku publicystka Małgorzata Niezabitowska, w której domu segregowano i wybierano najciekawsze zdjęcia.

Fundacja Shalom prowadzi także Centrum Kultury Jidysz, funkcjonujące w Warszawie przy ulicy Andersa 15. Jego celem jest propagowanie języka jidysz oraz sztuki żydowskiej. Zanim ono powstało, Gołda Tencer na antenie Polskiego Radia w następujący sposób motywowała wagę jego powołania:

- Ta kultura była w Polsce, emanowała na cały świat, i to ma być żywe. To nie będzie muzeum, ale centrum edukacji, gdzie będzie się spotykać młodzież z całego świata, nie tylko żydowska, gdzie też te zdjęcia, między innymi, również znajdą swój dom – podkreślała prezes Fundacji Shalom.

Posłuchaj

09:58 „Chcemy promować kulturę żydowską, takie jest założenie”. Rozmowa Bogny Kaniewskiej z Gołdą Tencer, audycja z cyklu „Gość Piątki” (PR, 10.02.1999).mp3 "Chcemy promować kulturę żydowską". Rozmowa Bogny Kaniewskiej z Gołdą Tencer, audycja z cyklu "Gość Piątki" (PR, 10.02.1999)

 

"Ocalić od zapomnienia"

Gołda Tencer jest także pomysłodawczynią i organizatorką Festiwalu Kultury Żydowskiej "Warszawa Singera" (od 2003), który należy do najważniejszych wydarzeń poświęconych kulturze żydowskiej.

– Tak, jak mówił w Warszawie Singer, język jidysz nie jest językiem martwym, tylko zmarłych. Tak samo jest z kulturą żydowską: ona żyje. I to, co my chcemy pokazać, to po pierwsze przypomnieć starą piosenkę – mówiła Gołda Tencer w rozmowie z Bogną Kaniewską.

Tencer dodawała, że bardzo ją cieszy fakt, iż w organizowanym przez nich Festiwalu Piosenki Żydowskiej uczestniczy wielu młodych ludzi, którzy piszą własne teksty i muzykę.

- Uważam, że piosenka żydowska jest tak piękna, jak i kultura, i stąd w ogóle pomysł konkursu na piosenkę żydowską. Pięć lat temu przewodniczył festiwalowi profesor Bardini, dzisiaj Beata Tyszkiewicz i Szymon Szurmiej. Zainteresowanie jest ogromne – mówiła Gołda Tencer w Polskim Radiu w 1999 roku.

Ważne miejsce w działalności Fundacji Shalom zajmują także projekty poszerzające wiedzę o kulturze żydowskiej. Wspomnieć również warto, że wspólną inicjatywą Gołdy Tencer i prof. Jadwigi Bińczyckiej, przewodniczącej Polskiego Stowarzyszenia im. Janusza Korczaka, było postawienie w Parku Świętokrzyskim w Warszawie pomnika Janusza Korczaka (2006).

- O Gołdzie można opowiadać bardzo długo. (…) Jest osobą bardzo dowcipną, pełną inicjatywy i umiejącą zarazić wszystkich swoich przyjaciół tym, żeby szli razem z nią przez drzwi, za którymi nie wiadomo, co się wydarzy, a zazwyczaj jest to jakaś wspaniała przygoda. To jest typowa artystka – mówił scenarzysta i reżyser teatralny Lech Majewski w Polskim Radiu w 2001 roku.

- Gołda jest człowiekiem absolutnie niezwykłym. Jest osobą ciepłą, z wielkim temperamentem, wdziękiem, ale przede wszystkim z ogromnym sercem. Jest niesłychanie czuła dla ludzi, dla spraw, niezwykle lojalna wobec przyjaciół, co sobie bardzo cenię. Ma zawsze ogromną ilość pomysłów – dodawała Małgorzata Niezabitowska w tej samej audycji Polskiego Radia.

Gołda Tencer za swą działalność artystyczną, organizacyjną i wspierającą promocję kultury żydowskiej w Polsce i na świecie została uhonorowana ważnymi nagrodami i odznaczeniami.

Wśród nich wymienić należy m.in. Złotą Lirę (1983), najwyższe odznaczenie przyznawane w Izraelu za osiągnięcia w propagowaniu kultury żydowskiej, Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (2002) za wybitne zasługi w działalności na rzecz społeczności żydowskiej oraz Złoty Medal "Zasłużony Kulturze Gloria Artis" (2009).

pcz