Czytaj także

Dermot Turing: rola polskich kryptologów w pokonaniu Enigmy była decydująca

Ostatnia aktualizacja: 08.03.2019 17:00

- Pokonanie niemieckiej maszyny szyfrującej było skutkiem współpracy Polaków, Brytyjczyków i Francuzów. Polacy złamali kod, Brytyjczycy ulepszyli system, a Francuzi doprowadzili do ich spotkania - wyjaśnia pisarz Dermot Turing, bratanek Alana Turinga, któremu przypisywany jest sukces pokonania Enigmy.

Ostatnia aktualizacja: 08.03.2019 17:00

W 1932 roku grupa polskich kryptologów z Marianem Rejewskim na czele dokonała rzeczy uważanej za niemożliwą - złamała kod niemieckiej maszyny szyfrującej Enigma. To wydarzenie zmieniło losy II wojny światowej. Dzięki pracy polskich matematyków alianci znali treść tajnych niemieckich depesz. Polacy podzielili się swoim odkryciem z Brytyjczykami. Pomysł Polaków udoskonalił Alan Turing, którego dziś powszechnie uważa się za ojca sukcesu walki z Enigmą. O roli Polaków w złamaniu szyfru urządzenia rozmawiamy z sir Johnem Dermotem Turingiem, bratankiem Alana Turinga, pisarzem, autorem ksiażki "XYZ. Prawdziwa historia złamania szyfru Enigmy".

PolskieRadio24.pl: Dla Polaków złamanie kodu Enigmy jest czymś w rodzaju narodowej dumy. Tymczasem za pogromcę niemieckiej maszyny szyfrującej uważa się pańskiego stryja – Alana Turinga. Jaka była rola Polaków w złamaniu szyfru Enigmy?

Dermot Turing: Sądzę, że jest absolutnie decydująca. Bez ich "matematycznego ataku" na Enigmę, jej skomplikowana wersja wykorzystywana przez niemiecką armię i lotnictwo nigdy nie zostałaby pokonana. Przełom, którego Marian Rejewski dokonał w 1932 roku, będący w istocie "matematycznym atakiem" na maszynę, był kluczowy dla złamania kodu Enigmy. Oczywiście on zrobił to pierwszy. Ludzie często pytają mnie, co by się stało, gdyby tego nie dokonał lub gdyby polscy łamacze szyfrów nie podzielili się swoją wiedzą z Brytyjczykami.

Ponieważ Brytyjczycy zaczęli rekrutować swoich matematyków w 1939 roku, sądzę, że prawdopodobnie też w końcu złamaliby szyfr. Dzięki temu, że Polacy przekazali swoją wiedzę Brytyjczykom, zanim jeszcze wybuchła wojna, byli oni w chwili rozpoczęcia konfliktu o krok bliżej zwycięstwa. Nie musieli zaczynać od samego początku, gdzie znajdowali się w pierwszej połowie 1939 roku, kto wie, ile zajęłoby im złamanie kodu i jakie miałoby to konsekwencje dla dalszych losów II wojny światowej. To, co zrobili Polacy, było niesamowite, a jeszcze bardziej niesamowite jest to, że zdecydowali się podzielić swoją wiedzą z Brytyjczykami.

Dlaczego Polacy rozgryźli Enigmę niemal 10 lat przez Brytyjczykami?

Polska była zagrożona już w latach 30. Jeszcze przed dojściem Hitlera do władzy Niemcy czuły się pokrzywdzone powstaniem Rzeczypospolitej po I wojnie światowej, w szczególności utworzeniem Wolnego Miasta Gdańsk i Korytarza Pomorskiego. Dla Polaków było oczywiste, że Niemcy stanowią strategiczne zagrożenie. Gdy zaczęto wyłapywać w eterze zakodowane wiadomości, inne niż dotychczasowe, było oczywiste, że zakodowała je maszyna. To naturalne, że Polacy podjęli poważny wysiłek, by dowiedzieć się, o czym mówią Niemcy. Bez wątpienia była to najtajniejsza forma komunikacji stosowana przez Niemców, a zatem informacje tak przekazywane były najcenniejsze. Polski wywiad zwerbował czterech matematyków pod koniec lat 20. To niesamowite, że zrobili to 12-13 lat przed tym, jak Brytyjczycy wpadli na podobny pomysł.

Przed "erą Enigmy" do łamania szyfrów angażowano lingwistów. Dlaczego Polacy postawili na matematyków?

Myślę, że w grę wchodzi różnica między kodem Enigmy a staromodnymi szyframi. Podczas I wojny światowej polegano raczej na pełnych kodach, nie na cyfrach. Podczas I wojny światowej używano ksiąg szyfrów, w których dany kod odpowiadał danemu wyrażeniu. To było coś, w czym lingwiści byliby dobrzy. Jednak Enigma to zupełnie coś innego. Każda litera jest zastąpiona przez coś zupełnie przypadkowego. To był zupełny bełkot, w którym nie było żadnego wzoru. Zaangażowanie lingwistów nic by tutaj nie dało. Ta losowość doprowadziła do tego, że sztabowcy zrozumieli, że potrzebują matematyków. W komunikatach musiała być jakaś logika, w innym wypadku ich odkodowanie byłoby niemożliwe. Logicy byli naturalnym wyborem.

Czym różniła się metoda opracowana przez Rejewskiego i jego urządzenie – bomba kryptologiczna – od ulepszeń, które zastosował Turing w swojej Bombie Turinga?

Są bardzo podobne w działaniu. Enigma posiada trzy rotory (wirniki) kodujące. Zarówno polska "bomba kryptologiczna", jak i Bomba Turinga opierały się na założeniu, że maszyna może przejąć całą mordęgę przechodzenia przez wiele możliwych ustawień. Obie przechodziły przez 17 576 możliwych pozycji trzech rotorów. I wykonywały tę pracę mechanicznie, więc mogłeś iść na lunch i pozwolić maszynie przejść przez wszystkie możliwości za ciebie z nadzieją, że gdy wrócisz z lunchu, ona pokaże ci odpowiedź. Maszyna Alana Turinga pozwoliła na elastyczniejsze podejście do kwestii programowania, dzięki czemu można było „zgadywać” treść wiadomości i porównywać ją z przechwyconym komunikatem. Dzięki temu można było usprawniać ustawienia. Znaczącą innowacją Bomby Turinga było wprowadzenie tablicy rozdzielczej. Maszyna Turinga była bardziej wyszukana i pewnie nie pozwoliłaby ci pójść na lunch, bo sprawdzała wszystkie możliwości w mniej więcej 10 minut.

Główną tezą pańskiej książki "XYZ. Prawdziwa historia złamania szyfru Enigmy" jest to, że zwycięstwo nad Enigmą było rezultatem współpracy trzech państw – Polski, Francji i Wielkiej Brytanii. Jak przedstawiała się ta kooperacja?

Wydaje mi się, że zarówno w Polsce, jak i w Wielkiej Brytanii ludzie nie zdają sobie sprawy z roli, jaką odegrała Francja. Ja też o niej nie wiedziałem, kiedy zacząłem swoje badania nad książką. A jest ona dość istotna. Francuzi pojawiają się na początku historii, kiedy przekazują Brytyjczykom instrukcje operacyjne do maszyn Enigmy stworzone przez Mariana Rejewskiego. Najważniejszym osiągnięciem Francuzów było skłonienie Polaków i Brytyjczyków do dzielenia się swoimi sekretami. Brytyjczycy przed wojną nie utrzymywali kontaktów z polskim wywiadem wojskowym, ale Francuzi owszem. To oni przekonali Brytyjczyków, by przybyć na spotkanie z Polakami, które miało miejsce w Pyrach w lipcu 1939 roku, na którym przekazano metody dekryptażu. Gdyby nie doszło do tego spotkania, nie byłoby dalszej części tej historii. Francuzi powinni być z tego dumni.

Pańska książka to z jednej strony historia kryptologów i matematyków, z drugiej – opowieść o grze wywiadów. Jacy byli najważniejsi gracze w tej grze?

Historia stojąca za łamaczami szyfrów była ciekawa, to więcej niż matematycy siedzący z ołówkami nad równaniami, ale faktycznie – historia złamania szyfru Enigmy to także historia szpiegowska. Historia taka jak działania szpiega Hansa-Thilo Schmidta (szpieg francuski - przyp. red.), który wykradł z sejfu w gabinecie swojego brata tajne dokumenty, przewiózł je przez granicę i dał do sfotografowania Francuzom, po czym odłożył je z powrotem w następny poniedziałek. To było awanturnictwo tego poziomu.

Sprawą Enigmy w brytyjskim wywiadzie zajmował się z kolei człowiek, którego uważam za pierwowzór Jamesa Bonda. Jego nazwisko brzmiało Biffy Dunderdale, co pewnie brzmi dość dziwnie dla polskich uszu, ale spokojnie – brzmi też dziwnie dla Brytyjczyka. Wyobraźmy sobie scenę, w której ten człowiek wchodzi do pokoju i mówi "Nazywam się Dunderdale, Biffy Dunderdale". To nie brzmi tak dobrze jak James Bond. Dunderdale był łącznikiem między polskim, brytyjskim i francuskim wywiadem, a później został łącznikiem polskich łamaczy szyfrów na uchodźstwie i polskiego wywiadu wojskowego w Londynie. Był w samym centrum wydarzeń.

Gustaw Bertrand był oficerem francuskiego wywiadu bardzo zainteresowanym kwestią kodów i cyfr. To on był odpowiedzialny za opiekę nad polskimi kryptologami, gdy byli wywożeni z Polski. Załatwił im dom we Francji i pracował z nimi przez kilka lat. To dość kontrowersyjna postać. Kiedy Niemcy zajęli nieokupowaną część Francji (Francja Vichy) pod koniec 1942 roku, kryptolodzy musieli ponownie uciekać. Części się to udało, część została aresztowana. Bertrand pozostał wówczas we Francji, co poczytywano jako dowód jego zdrady. Moim zdaniem on ich nie zdradził. Starał się, jak mógł. Zostali zdradzeni, ale nie przez niego. Ja wiem, kto to zrobił.

Nie mogę nie zapytać - kto zatem?

Był jeszcze jeden szpieg, o którym jeszcze nie rozmawialiśmy. Był znany pod wieloma nazwiskami, ale najczęściej nazywano go Rex. Urodził się w Niemczech, ale został francuskim obywatelem. Trafił do więzienia za okradanie ludzi przy karcianych stolikach w kasynach. Postanowił pracować dla francuskiego wywiadu, bo był naprawdę dobry w kierowaniu agentami. Był między innymi oficerem prowadzącym Hansa-Thilo Schmidta. Kiedy został aresztowany przez Niemców na przełomie lat 1942-1943, został wywieziony do Paryża i umieszczony w hotelu w celu przeprowadzenia przesłuchania. Większość ludzi trafiała za kratki, a jego umieszczono w hotelu. Przesłuchujący częstowali go cygarami, brandy i szampanem. Rex powiedział Niemcom wszystko, co wiedział na temat łamania kodu Enigmy i kim byli ludzie z polskiego zespołu kryptologicznego. To on prawdopodobnie zadenuncjował Niemcom Gwido Langera, oficera z grupy kryptologów, który został uwięziony przez Niemców.

Zdradziliśmy już dość sporo z treści pańskiej książki, resztę pozostawmy czytelnikom. Chciałem zapytać o opinię publiczną na Zachodzie. Co przeciętny człowiek wie o złamaniu kodu Enigmy?

Prawdopodobnie niewiele. Enigma nie jest tak zajmującym tematem na Zachodzie, jak to ma miejsce w Polsce. Większość ludzi zna tę historię z filmu "Gra tajemnic", który to obraz nie wspomina o Polakach w ogóle. To dość rozczarowujące, ale musimy pamiętać, że to film, więc nie musi robić tego, co jest zadaniem książek historycznych. Bardziej zainteresowani tematem, ludzie, którzy odwiedzili Bletchley Park lub przynajmniej czytali o tym, będą znali rolę Polaków. Niestety, większość ludzi wie bardzo niewiele o roli Polaków w rozwiązaniu zagadki Enigmy, a jeszcze mniej na temat udziału Francuzów. Moja książka jest okazją, by uczynić tę historię bardziej zbalansowaną. Popularna wersja historii głosi, że Brytyjczycy z Bletchley Park wygrali drugą wojnę, łamiąc kod Enigmy. Ta wersja historii jest błędna i powinniśmy przywracać do niej Polaków, gdzie jest ich miejsce.

Rozmawiał Bartłomiej Makowski/PolskieRadio24.pl

Zobacz więcej na temat: HISTORIA Enigma Marian Rejewski

Czytaj także

Filmy i seriale historyczne. Podsumowanie roku 2019

Ostatnia aktualizacja: 21.12.2019 08:00

Ponad sto dwadzieścia odcinków, dziewięć filmów, pięć królowych, trzech Piłsudskich, dwa gangi, jedna caryca, do tego garść rycerzy i żołnierzy obu wojen światowych... A to nie wszystko. Przedstawiamy subiektywny wybór najciekawszych produkcji filmowych opartych na wydarzeniach historycznych.

Tematy historyczne wciąż zajmują wielu filmowców i cieszą się dużym powodzeniem u publicznościFoto: materiały prasowe

Czarnobyl. Serial a rzeczywistość. Czy tak przebiegała katastrofa? Pytamy fizyka jądrowego

Jednym z największych wydarzeń telewizyjnych 2019 roku był niewątpliwie serial "Czarnobyl", stworzona na podstawie wspomnień świadków opowieść o tragicznym wybuchu w radzieckiej elektrowni atomowej. Produkcja HBO zmroziła krew w żyłach widzom na całym świecie. Przy okazji rozgorzały dyskusje o tym, ile prawdy historycznej znaleźć można w dziele opartym na faktach, ale niekoniecznie faktów się trzymającym. Takie rozważania pojawiają się zresztą przy każdym inspirowanym historią filmie czy serialu. A tych w minionym roku nie brakowało, także w polskiej telewizji i kinematografii.

Piłsudski w trzech odsłonach

Józef Piłsudski. Zobacz serwis specjalny

Rodzimi twórcy filmowi i telewizyjni nadal świętują stulecie odzyskania niepodległości przez Polskę. W 2019 roku pojawiły się aż trzy produkcje, w których pojawia się postać Józefa Piłsudskiego. W biograficznym "Piłsudskim" (reż. Michał Rosa) gra go Borys Szyc. W filmie śledzimy życie bohatera od ucieczki ze szpitala psychiatrycznego w 1901 roku do początku Wielkiej Wojny, obserwujemy nie tylko jego żołnierskie i polityczne dokonania, lecz także prywatne zmagania z rozdarciem między miłością do żony a miłością do kochanki.

Polska Niepodległa. Serwis specjalny

Telewizja Polska zaprasza na serial "Ziuk. Młody Piłsudski" z Grzegorzem Otrębskim w tytułowej roli. Akcja prowadzi widza od zamachu na cara Aleksandra II w roku 1881 do napadu na pociąg w Bezdanach w 1908 roku. 13-odcinkowa produkcja miała premierę 11 listopada 2019 roku, a jej emisja zakończy się już w 2020 roku.

Kolejny Józef Piłsudski, tym razem z twarzą Jana Frycza, pojawia się w filmie Dariusza Gajewskiego "Legiony". Tym razem to nie on jest głównym bohaterem. Obraz skupia się na losach dwóch legionistów (Sebastian Fabijański i Bartosz Gelner), którzy nie tylko walczą o wolną Polskę, lecz także o miłość tej samej dziewczyny (Wiktoria Wolańska).

Jan Nowak-Jeziorański - zobacz serwis historyczny

Druga wojna z dwóch perspektyw

Władysław Pasikowski stawia z kolei filmowy pomnik Janowi Nowakowi-Jeziorańskiemu. W tę rolę w "Kurierze" wciela się Philippe Tłokiński. Film opowiada o słynnej misji, którą powierzono głównemu bohaterowi tuż przed wybuchem Powstania Warszawskiego. Emisariusz miał przedostać się z okupowanej Polski do Londynu, by odbyć rozmowy z Brytyjczykami o ewentualnym wsparciu dla Armii Krajowej. Była to jedna z wypraw, przez które nadano mu przydomek "Kurier z Warszawy".

Wrzesień 1939 roku w Polskim Radiu. Posłuchaj!

Z okazji 70. rocznicy wybuchu II wojny światowej BBC przypomina, gdzie i kiedy się ona zaczęła. W serialu "Świat w ogniu: Początki" obok gwiazd kina - m.in. Helen Hunt i Seana Beana - występują polscy aktorzy, z Zofią Wichłacz na czele. Gra ona polską kelnerkę Kasię, w której zakochuje się Harry, pracownik Ambasady Wielkiej Brytanii w Warszawie (Jonah Hauer-King). Gdy nadchodzi wrzesień 1939 roku, Harry chce wywieźć swoją wybrankę do Wielkiej Brytanii. Zastanawia się tylko, jak powiedzieć o tym swojej dziewczynie, która czeka na niego w Manchesterze.

elżbieta anthony blunt eastnews 1200.jpg

Romans w rządzie, szpieg w pałacu. Historia w trzecim sezonie "The Crown"

Królowanie na ekranie

Skoro mowa o Brytyjczykach - ostatni rok obfitował w historie koronowanych głów z różnych stron świata, ze znaczną przewagą władczyń Wielkiej Brytanii. W listopadzie widzowie doczekali się m.in. trzeciego sezonu "The Crown" (Netflix), czyli dalszego ciągu opowieści o życiu brytyjskiej rodziny królewskiej, z zupełnie nową obsadą. Grającą postać Elżbiety II Claire Foy zastąpiła Olivia Colman, która w lutym 2019 roku otrzymała Oscara za rolę innej brytyjskiej monarchini - panującej w XVIII wieku królowej Anny. Aktorka wcieliła się w nią w znakomitej "Faworycie" (reż. Yorgos Lanthimos).

margaret johnson waszyngton 1965 eastnews 1200.jpg

Ameryko, ratuj królową! Ile prawdy w "The Crown"?

Tym, którzy odczuwają niedosyt, wyspiarze podsuwają kolejne królewskie historie. Wraz z trzecim sezonem "Wiktorii" (w Polsce dostępny w HBO) można cofnąć się do XIX wieku i poznać dzieje praprababki Elżbiety II. Wiktoria, słynna władczyni Zjednoczonego Królestwa, panowała przez ponad 63 lata (jej rekord pobity został właśnie przez Elżbietę II), więc materiału historycznego na kolejne sezony nie brakuje.

Twórcy filmu "Król" (reż. David Michôd, dostępny w serwisie Netflix) sięgają jeszcze dalej w przeszłość i opowiadają o Henryku V, rządzącym średniowieczną Anglią w latach 1413-1422. Nieco później ma miejsce akcja serialu "Hiszpańska księżniczka" (premiera w HBO), który przypomina losy Katarzyny Aragońskiej, pierwszej żony Henryka VIII (w latach 1509-1533).

"The Crown" i tragedia w Aberfan. Gdzie jest królowa?

Wątków monarszych nie brak także w filmie "Downton Abbey" (reż. Michael Engler), pełnometrażowej kontynuacji niezwykle popularnego serialu pod tym samym tytułem. Pojawia się tam Maria Teck, żona króla Jerzego V, babcia Elżbiety II.

Wspólnie z Amerykanami brytyjscy filmowcy wybrali się na wycieczkę do XVIII-wiecznego Petersburga i tam także znaleźli kobietę u władzy. W miniserialu "Katarzyna Wielka" (HBO) poznajemy historię obsesyjnej miłości między rosyjską carycą i generałem Potiomkinem. Katarzynę II gra Helen Mirren, którą widzowie pamiętają m.in. z roli Elżbiety II w filmie "Królowa" w reżyserii Stephena Frearsa. Jak widać, filmowy duch obecnej władczyni brytyjskiej unosi się nad prawie każdą propozycją z powyższej listy.

"Kryzys wieku średniego". Cykl audycji o średniowieczu

Koniec z Wikingami, powrót Templariuszy

Zajrzyjmy jeszcze na chwilę do średniowiecza. Czas pożegnać świat skandynawskich rycerzy i północnych legend wykreowany przez kanał History. Po trzech grudniowych odcinkach większość finałowego sezonu "Wikingów" emitowana będzie w 2020 roku, ale na tym opowieść się zakończy. Poprzednie pięć sezonów zapewniło serialowi rzeszę fanów, którym zapewne przykro będzie rozstawać się ze światem sprzed tysiąca lat. Mogą oni jednak przenieść się do epoki templariuszy i wziąć udział w poszukiwaniu świętego Graala.

Opowiadający o Zakonie Ubogich Rycerzy Chrystusa i Świątyni Salomona "Templariusze" to także produkcja kanału History, w Polsce dostępna w HBO. W drugim sezonie do obsady serialu dołączył Mark Hamill, czyli słynny Luke Skywalker, rycerz zakonu Jedi z filmowej sagi "Gwiezdne wojny". Po powrocie z kosmosu na ziemię i zmianie barw zakonnych popularny aktor ma szansę sprawić, by "Templariuszom" przybyło publiczności.

Oficjalny festiwal muzyczny "Peaky Blinders"

Gangsterzy i mordercy

Jeśli ktoś ma dość wyższych sfer oraz dawnych mistrzów miecza, może wraz z bohaterami serialu "Peaky Blinders" zajrzeć za kulisy przestępczego półświatka Birmigham. Emitowana od 2013 roku produkcja BBC Two, oparta na prawdziwej historii tytułowego gangu ulicznego, stała się dziełem kultowym nie tylko w swojej ojczyźnie. Fabuła piątego sezonu serialu zaczyna się w 1929 roku od pierwszego aktu wielkiego kryzysu gospodarczego. W głównej roli występuje Cillian Murphy.

Czy "Irlandczyk" Scorsesego jest filmem historycznym?

Ponad dwadzieścia lat później po drugiej stronie oceanu królują inni gangsterzy. Osadzona w Filadelfii akcja "Irlandczyka" w reżyserii Martina Scorsesego (Netflix) prowadzi nas od lat powojennych przez kolejne dekady. Inspirowana prawdziwymi wydarzeniami historia stała się dla reżysera okazją do ponownego spotkania ze "starą ekipą". Tytułową postać - płatnego zabójcy Franka Sheerana - gra Robert de Niro, jeden z ulubionych aktorów Scorsesego. Obok niego pojawiają się Joe Pesci, Al Pacino i Harvey Keitel. Dla widzów wychowanych na klasycznych dziełach amerykańskiego reżysera to prawdziwe wydarzenie.

Zło na ekranie. Skąd biorą się seryjni mordercy?

Zabijanie to temat przewodni serialu "Mindhunter", którego drugi sezon ukazał się także na platformie Netflix. Tym razem chodzi o seryjnych morderców zamkniętych w więzieniach Stanów Zjednoczonych. Produkcja inspirowana jest wspomnieniami agentów FBI, którzy pod koniec lat 70. stworzyli tzw. sekcję behawioralną, jednostkę naukową badającą psychologię psychopatycznych zabójców. "Mindhunter" wiernie odtwarza świat sprzed 40 lat, a aktorzy są bardzo podobni do swych pierwowzorów, co w przypadku postaci morderców daje niekiedy niepokojący efekt.

Wybory 4 czerwca 1989 - zobacz serwis specjalny

Szpiedzy bliżsi i dalsi

Wielbiciele historii szpiegowskich powinni zwrócić uwagę na czeski serial "Nieświadomi" (premiera w HBO). Fabuła przenosi nas do 1989 roku, okresu tuż przed aksamitną rewolucją. Rozpad komunistycznego świata był już wtedy oczywistością, więc dwoje czechosłowackich dysydentów, którzy uciekli przed komunistami na Zachód, wraca z Londynu do Pragi. Przyjazd do ojczyzny nie kończy jednak ich zmagań z upadającym reżimem. Wręcz przeciwnie - prawdziwe problemy dopiero przed nimi.

Alfred Dreyfus. Ofiara antysemickiej nagonki

Netflix zaprasza na inną premierę. Serial "The Spy" to oparta na faktach opowieść o jednym z najlepszych izraelskich szpiegów Elim Cohenie, który w latach 60. XX wieku infiltrował rząd Syrii. W postać agenta wciela się Sacha Baron Cohen, aktor, którego kojarzymy raczej z filmowych i telewizyjnych wygłupów, niż z ról dramatycznych.

27 grudnia na ekrany kin wejdzie jeszcze jedno dzieło o grze wywiadowczej. Tym razem przeniesiemy się do Paryża z końca XIX wieku. Inspirowany głośną aferą Dreyfusa film "Oficer i szpieg" w reżyserii Romana Polańskiego przedstawia los żydowskiego oficera francuskiej armii, którego próbowała zmiażdżyć napędzana antysemityzmem machina państwowa. Sprawa Alberta Dreyfusa interesowała filmowca od dawna. Polański najpierw namówił Roberta Harrisa do napisania książki na ten temat, a następnie ją zekranizował.

Netflix i jego mapy. Historia błędów i kłamstw

Ekranizacje: przeżyjmy to jeszcze raz

Dwie kultowe książki, które adaptowano przed laty na potrzeby kina, powróciły w 2019 roku za sprawą dwóch telewizji. HBO do spółki z platformą Hulu zaproponowało serialową wersję "Paragrafu 22" Josepha Hellera. W rolę głównego bohatera wcielił się młody aktor Christopher Abbott, a partnerują mu m.in. George Clooney, Hugh Laurie i Kyle Chandler.

Włoska telewizja RAI 1 zaprasza z kolei do świata opisanego przez Umberto Eco w "Imieniu róży". Serial (w Polsce dostępny na Canal+) opowiada dobrze znaną historię śledztwa w sprawie tajemniczych śmierci w klasztorze benedyktynów. Po ekranizacji z 1986 roku z sugestywną rolą Seana Connery'ego tym razem w postać franciszkanina Williama z Baskerville wcielił się John Turturro.

Umberto Eco. Wspomnienie o spełnionym humaniście

Jak kręcić historię?

Fabuły wielu filmów i seriali dowodzą, że nie sposób opowiedzieć o prawdziwych wydarzeniach bez większej lub mniejszej dawki melodramatu, bez przesunięć akcentów, a nawet jawnych manipulacji faktami. Historia polityczna nie może obejść się bez historii miłosnej, a wydarzenia w wielkiej skali muszą czasami zejść na dalszy plan, by zrobić miejsce prywatnym przeżyciom. I to niezależnie od tego, czy jest się królową brytyjską, czy polską kelnerką.

Zobacz więcej na temat: serial netflix hbo BBC telewizja vod ranking film polski FILM Elżbieta II Jan Nowak-Jeziorański właśc. Zdzisław Jeziorański Władysław Pasikowski Helen Mirren król królestwo produkcja kultura masowa Wikingowie templariusze Wielka Brytania historia Polski historia Europy USA Robert De Niro Al Pacino Martin Scorsese Joseph Heller george clooney Czarnobyl FBI szpieg aksamitna rewolucja Izrael Czechy Czechosłowacja Birmingham przestępczość Umberto Eco II wojna światowa Powstanie Warszawskie Józef Piłsudski Legiony jan frycz Borys Szyc miłość hugh laurie helen hunt Włochy

Czytaj także

Filmy i seriale historyczne. Podsumowanie 2020 roku

Ostatnia aktualizacja: 31.12.2020 06:00

Rok 2020 przyniósł światu pandemię koronawirusa SARS-CoV-2, która powstrzymała plany filmowców. Pomimo tego w odchodzącym roku widzowie mogli obejrzeć wiele interesujących premier.

Tematy historyczne wciąż zajmują wielu filmowców i cieszą się dużym powodzeniem u publicznościFoto: materiały prasowe

Rok 2020 rozpoczął się premierą kontrowersyjnego filmu "Jojo Rabbit", który pojawił się na ekranach polskich kin 24 stycznia. Dzieło Taika Waititi to utrzymana w komediowym duchu poprzednich filmów reżysera opowieść o dorastającym chłopcu. Dojrzewanie odbywa się jednak w niecodziennych okolicznościach. 10-letni Jojo żyje w niemieckim miasteczku w czasie II wojny światowej, a jego najlepszym przyjacielem jest wymyślony… Adolf Hitler. Największym zagrożeniem dla młodego chłopca okazuje się ideologiczny fanatyzm.

Nakręceni. Cztery styczniowe premiery kinowe i telewizyjne

Historia w polskim filmie

Pandemia koronawirusa sprawiła, że w 2020 roku nie odbyło się wiele zapowiadanych na ten czas premier. Taki los spotkał polskie produkcje historyczne. Na następny rok przełożony został debiut takich filmów jak "Orzeł. Ostatni patrol" (spektakularna opowieść o legendarnym okręcie podwodnym ORP "Orzeł") "Magnezja" (polski western, a właściwie eastern, osadzony na polsko-sowieckim pograniczu w dwudziestoleciu międzywojennym), "Mistrz" (biografia osadzonego w Auschwitz boksera Tadeusza "Teddy'ego" Pietrzykowskiego) czy "Najmro" (film inspirowany życiem złodzieja Zdzisława Najmrodzkiego).

"Zieja", czyli historia kapłana niepokornego

W 2020 roku zdążył ukazać się film "Zieja" w reżyserii Roberta Glińskiego, ale również i jego nie ominęły problemy związane z pandemicznymi obostrzeniami. Premiera filmu o księdzu Janie Zieji była zaplanowana na 13 marca 2020 roku. Dokładnie tego samego dnia w Polsce został wprowadzony stan epidemii, który spowodował m.in. zamknięcie kin. Dlatego też biografia tej fascynującej postaci weszła na ekrany kin dopiero 28 sierpnia. W tytułową rolę wcielił się Andrzej Seweryn.

Ks. Jan Zieja – prorok piątego przykazania

Rok 2020 okazał się o wiele łaskawszy dla polskich seriali historycznych. Szczególnie liczne okazały się produkcje Telewizji Polskiej. Jej widzowie mogli oglądać drugi sezon "Stulecia Winnych" na podstawie bestsellerowej powieści Ałbeny Grabowskiej. Tytułowa rodzina musiała zmierzyć się z kolejnymi wybojami polskiej historii, tym razem z II wojną światową i powojennym stalinizmem.

Tradycyjnie widzowie mogli śledzić historię średniowiecznej Polski w "Koronie królów". Serial w tym roku przeniósł nas do czasów panowania Ludwika Andegaweńskiego oraz jego córki Jadwigi oraz przedstawił pierwsze lata rządów Władysława Jagiełły.

Radiowa Trójka patronuje serialowi TVP "Osiecka", emituje archiwalne koncerty i wywiady z poetką oraz piosenki z jej tekstami

Kolejną produkcją TVP był serial "Ludzie i bogowie", który opowiadał o grupie młodych ludzi służących w konspiracyjnym oddziale Armii Krajowej pod kryptonimem "Pazur". To telewizyjny odpowiednik Referatu 993 "Wapiennik", który odpowiadał za wykonywanie wyroków śmierci Polskiego Państwa Podziemnego.

Pod koniec roku do gronu seriali TVP dołączyła "Osiecka". Akcja 13-odcinkowej biografii rozgrywa się na przestrzeni całego życia poetki i autorki tekstów, a w tytułową rolę Agnieszki Osieckiej wcieliła się Eliza Rycymbel oraz Magdalena Popławska.

Tata Tasiemka i gang z Kercelaka. Poznaj historię, która była inspiracją dla "Króla"

Do grona polskich seriali historycznych w końcu 2020 roku dołączył jeszcze wyprodukowany przez Canal Plus "Król", będący ekranizacją bestsellerowej powieści Szczepana Twardocha. W serialu, podobnie jak w literackim pierwowzorze, możemy zanurzyć się w świat przestępczego półświatka przedwojennej Warszawy, po którym poprowadzi nas główny bohater – bokser, a po godzinach również przestępca Jakub Szapiro (w tej roli wystąpił Michał Żurawski).

Józef Łokietek - gangster z doktoratem pierwowzorem postaci z serialu "Król"

Z kamerą wśród brytyjskiej arystokracji

Nie mieli na co narzekać także fani zagranicznych seriali. Prym wiódł Netflix. Jesienią zadebiutował czwarty sezon jego sztandarowego serialu "The Crown", którego zdjęcia zakończyły się szczęśliwie miesiąc przed wprowadzeniem w Europie restrykcji związanych z pandemią koronawirusa.

W najnowszym sezonie Elżbieta II (grana przez Olivię Colman) musi zmierzyć się z kolejnymi przeciwnościami losu. Kłopotu dla dynastii przysparza burzliwy związek księcia Karola (Josh O’Connor) oraz księżnej Diany (Emma Corrin). Królowa musi także stawić czoła wymagającemu zadaniu politycznemu w postaci trudnej we współpracy premier Margaret Thatcher (Gillian Anderson).

Karol i Diana – bajka bez szczęśliwego zakończenia

Rzutem na taśmę do grona premier 2020 roku, wraz z debiutem drugiego sezonu, dołączyła kolejna produkcja Netfliksa, serial "Bridgertonowie". Serial oparty na bestsellerowych powieściach Julii Quinn jest historią tytułowej rodziny, która żyje w Londynie na początku XIX wieku. Chociaż "Bridgertonowie" są "uszyci" w historycznym kostiumie, to niekoniecznie są wierni faktom i czerpią garściami z różnorakich filmowych konwencji oraz podejmują często najzupełniej współczesne wątki.

Elżbieta II i Margater Thatcher. Dystans i szacunek

W podobnej konwencji jest utrzymany serial "Wielka", który jest dostępny na platformie Hulu oraz HBO GO. To historia bardzo luźno inspirowana życiem Katarzyny Wielkiej, a twórcy serialu sami na to zwracają uwagę głosem lektora, który przed każdym odcinkiem ostrzega, że serial to "historia miejscami prawdziwa".

W 2020 roku odbyła się premiera drugiego sezonu "Hiszpańskiej księżniczki", której akcja również rozgrywa się na angielskim dworze, ale w znacznie odleglejszych czasach. Produkcja HBO przypomina losy Katarzyny Aragońskiej, pierwszej żony Henryka VIII (w latach 1509-1533).

"Gambit Królowej" zaszachował konkurencję i wywołał boom. Wielu sprawdza, czy Beth Harmon istniała

Historia w innym wydaniu

W historycznej otoczce rozgrywa się akcja innego najnowszego hitu Netfliksa, serialu "Gambit królowej". Przedstawia fikcyjną historię niezwykle utalentowanej młodej szachistki Elizabeth Harmon, która dorasta w Stanach Zjednoczonych lat 50. i 60.

Jednak nie tylko największe hity są warte uwagi. W tym roku na platformie Netflix ukazały się również inne ciekawe, choć mniej znane seriale. Bez wątpienia należy do nich czteroodcinkowa animacja "The Liberator", dzięki której możemy zanurzyć się w historii amerykańskich żołnierzy walczących w Europie podczas II wojny światowej. Serial czerpie pełnymi garściami z klasyki gatunki w rodzaju "Kompani braci" lub "Szeregowca Ryana", najbardziej interesująca jest w nim jednak pionierska technika animacji hybrydowej, która w zaskakujący sposób łączy grę aktorską z animacją komputerową.

"The Liberator" z nowatorską animacją hybrydową

Z kolei inna tegoroczna koprodukcja Netfliksa oraz ESPN wywołała niemałe zamieszanie wśród fanów koszykówki. "Ostatni taniec", czyli dokument o karierze Michaela Jordana, pierwotnie miał zadebiutować w czerwcu 2020 roku. Jego twórcy ulegli namowom pozbawionych rozgrywek meczowych fanów NBA i postanowili opublikować pierwszy odcinek już 19 kwietnia.

Szczególnym smaczkiem dokumentu są niepublikowane dotąd wielogodzinne archiwalne nagrania z mistrzowskiego sezonu 1997/1998, które pokazują "od kuchni" szatnię zespołu Chicago Bulls. "Ostatni taniec" to nie lada gratka dla fanów koszykówki, nawet tych, którzy kwestionują status Michaela Jordana jako największego zawodnika w historii.

"Ostatni taniec" z Chicago Bulls podbija Internet. Jordan znów jest na topie

Nie tylko Netflix

Seriale nie są jednak wyłącznie domeną Netfliksa. W tym roku widzowie kanału History pożegnają się z serialem "Wikingowie". Druga część finałowego sezonu jest dostępna od 30 grudnia 2020 roku.

Interesującą produkcją jest także serial HBO "Mrs. America", który przedstawia historię walki amerykańskich kobiet o równouprawnienie w latach 70. Kanwą dla fabuły jest działalność Phyllis Schlafly, tytułowej "Pani Ameryka", która założyła konserwatywną organizacją Eagle Forum i sprzeciwiała się postulatom feministek.

"To ikona amerykańskiego konserwatyzmu". Łukasz Adamski o bohaterce serialu "Mrs. America"

A co z fanami nieanglojęzycznych produkcji? W 2020 roku na platformie HBO GO mogliśmy obejrzeć hiszpański serial "Patria", który na podstawie historii baskijskiego terrorystycznego ugrupowania ETA porusza problem bratobójczych walk. Z kolei izraelski serial "Dolina Łez" przeniósł nas prosto w środek wojny Jom Kippur z 1973 roku.

Problemy filmów w 2020 roku

Kinomani jednak nie samymi serialami żyją. Miłośnicy pełnometrażowych filmów nie byli rozpieszczani w 2020 roku, ale pomimo tego mogli obejrzeć kilka interesujących premier.

"Patria" - opowieść osadzona w kraju Basków

Przykładem zawirowań, które czekały w 2020 roku kinowe produkcje jest film "Proces siódemki z Chicago" w reżyserii Aarona Sorkina, który pierwotnie miał zadebiutować jesienią. Producenci filmu w związku z ograniczeniem w funkcjonowaniu kin postanowili sprzedać prawa do dystrybucji filmu Netfliksowi. Film po raz pierwszy można było obejrzeć na platformie streamingowej 16 października 2020 roku.

"Proces siódemki z Chicago" to filmowe przedstawienie słynnej demonstracji na Krajowej Konwencji Demokratycznej w Chicago, która odbyła się w 1968 roku. Protest w założeniu miał być pokojowy, ale przerodził się w starcia z policją, a jego organizatorzy zostali oskarżeni o spisek w celu wywołania zamieszek.

"Dolina Łez"

Z podobnymi problemami borykała się superprodukcja z Tomem Hanksem w roli głównej, która miała trafić na ekrany kin latem 2020 roku. "Misja Greyhound", bo o niej mowa, ostatecznie zadebiutowała w lipcu, ale nie w kinach, a na platformie Apple TV Plus. Sam film jest epicką opowieścią o morskiej bitwie o Atlantyk w trakcie II wojny światowej. Kapitan Ernest Krause (Tom Hanks), podejmuje się misji eskortowania konwoju 37 statków handlowych, którym zagrażają niemieckie okręty.

"Czyste kino akcji". Łukasz Adamski o filmie "Greyhound"

Zawirowania związane z restrykcjami nie dotknęły filmu "Mank" w reżyserii Davida Finchera, bowiem oryginalna produkcja Netfliksa od samego początku miała być dystrybuowana wyłącznie w Internecie. Film zadebiutował na platformie w grudniu 2020 roku. Dzieło Finchera to nie lada gratka dla miłośników historii kina. To czarno-biała historia pracy nad "Obywatelem Kane'em", jednym z najbardziej przełomowych filmów w dziejach. Fabuła filmu opiera się wokół zmagań scenarzysty Hermana Mankiewicza (Gary Oldman), który staje przed zadaniem napisania scenariusza do dzieła Orsona Wellesa w zaledwie dwa miesiące.

Obywatel Mank

Kino w cieniu pandemii

Rok 2020 przyniósł niespodziewane problemy dla filmowców na całym świecie. Twórcy pełnometrażowych filmów musieli zmierzyć się z zamknięciem kin z powodu obostrzeń mających na celu ograniczenie rozprzestrzeniania choroby COVID-19.

Lepiej sobie poradzili twórcy seriali, którzy i tak planowali premierę swoich produkcji na platformach streamingowych lub w telewizji. Restrykcje jednak w dużym stopniu powstrzymały ich przed kręceniem następnych sezonów w 2020 roku.

Pandemiczny rok w kinie: podsumowanie. Co zobaczymy w roku 2021?

Widzowie filmów i seriali muszą się uzbroić w cierpliwość. Producenci filmowi zapowiedzieli na 2021 roku premierę wielu przełożonych tytułów. Jeśli wszystko potoczy się zgodnie z ich oczekiwaniami to czeka nas prawdziwa klęska urodzaju dla kinomaniaków.

Zobacz więcej na temat: HISTORIA FILM serial netflix hbo telewizja ranking vod streaming film polski Jan Zieja Agnieszka Osiecka Szczepan Twardoch Elżbieta II król kultura masowa Wielka Brytania filmy animowane michael jordan Wikingowie feminizm tom hanks

Czytaj także

James Bond "uczył się" od nich. Sylwetki najsłynniejszych szpiegów w historii

Ostatnia aktualizacja: 01.10.2021 05:55

Pracę w wywiadzie podjęli z różnych powodów - jednych motywowały kwestie finansowe, innych miłość do ojczyzny, a jeszcze innych do ideologii. Niektórzy za swoją decyzję zapłacili własnym życiem, inni dożyli w spokoju późnej starości. Mimo licznych różnic, łączy ich jedno - każdy z nich miał niebagatelny wpływ na bieg historii.

Stefan Witkowski, Mata Hari, Eddie Chapman i Jerzy Sosnowski - jedni z największych szpiegów w dziejach.Foto: Domena publiczna

Ryszard Kukliński

Ryszard Kukliński w 1996 roku. Źrodło: PAP/CAF

Grudzień 1970 - zobacz serwis historyczny

W 1963 roku Kukliński rozpoczął pracę w Sztabie Generalnym Wojska Polskiego, gdzie dosłużył się stanowiska zastępcy szefa zarządu operacyjnego i kierownika oddziału planowania strategiczno-obronnego. Kilka lat później - po interwencji wojsk Układu Warszawskiego w Czechosłowacji w 1968 roku i brutalnej pacyfikacji wystąpień robotniczych z grudnia 1970 roku - zdecydował się rozpocząć współpracę z Centralną Agencją Wywiadowczą (CIA).

Posłuchaj

20:06 głos ma ryszard kukliński___pr iii 131240_tr_0-0_11551098d6feddd4[00].mp3 Audycja dokumentalna Sylwii Wysockiej "Głos ma Ryszard Kukliński" z wykorzystaniem archiwalnych wypowiedzi pułkownika. "Jak Strong" opowiada o swojej pracy w Sztabie Generalnym i działalności wywiadowczej. (PR, 30.11.1997)

Od tego momentu wojskowy – posługujący się pseudonimem Jack Strong - regularnie przekazywał Amerykanom ściśle tajne dokumenty, w których zawarte były między innymi wiadomości dotyczące rozmieszczenia sił ZSRR w jego krajach satelickich, radzieckie założenia strategiczne w razie wybuchu III wojny światowej oraz informacje o planach wprowadzenia stanu wojennego w Polsce. Za swoją pracę nie pobierał wynagrodzenia.

Kukliński pełnił rolę amerykańskiego agenta przez dziesięć lat. Pod koniec 1981 roku wobec groźby dekonspiracji, został wraz z rodziną potajemnie wywieziony z Polski przez swoich sojuszników. Zamieszkał w Stanach Zjednoczonych, gdzie został mianowany ekspertem Departamentu Obrony i Departamentu Stanu oraz otrzymał stopień pułkownika amerykańskiej armii. W 1984 roku sąd wojskowy w Warszawie skazał go na karę śmierci za dezercję. Pozbawiono go również majątku i zdegradowano. Wyrok został uchylony dopiero w 1995 roku.

Zobacz także: Ryszard Kukliński. Działał na rzecz Polski w stanie "wyższej konieczności"

Mata Hari

Mata Hari w 1906 roku. Źródło: Wikimedia commons/Domena publiczna

W 1895 roku Margaretha Geertruida McLeod – bo tak naprawdę nazywała się Mata Hari - zdecydowała się poślubić starszego od siebie kapitana Rudolpha MacLeoda, któremu urodziła dwójkę dzieci. Małżeństwo nie należało jednak do udanych i po kilku latach rozpadło się.

Po rozwodzie kobieta - nie mając środków do życia - zaczęła występować jako tancerka egzotyczna, początkowo posługując się pseudonimem Lady MacLeod, następnie Mata Hari. Prowadziła bujne życie towarzyskie, które wymagało od niej regularnego kursowania pomiędzy Berlinem a Paryżem. Podczas jednej z takich wypraw, pod koniec 1915 roku, poznała oficera niemieckiego wywiadu Karla Kramera, który zaoferował jej pieniądze w zamian za współpracę. Mata Hari przyjęła propozycję i otrzymała kryptonim rejestracyjny H21. Według niektórych wersji, wkrótce potem została również zwerbowana przez Francuzów i od tej pory pełniła funkcję podwójnego agenta.

Na początku 1917 roku tancerka została aresztowana, oskarżona o szpiegostwo na rzecz Niemiec i osadzona we francuskim więzieniu Saint-Lazare. Podczas procesu przyznała się zarzucanych jej czynów i wkrótce – chociaż zabrakło niezbitych dowodów świadczących o jej winie – została skazana na śmierć. Wyrok wykonano 15 października 1917 roku.

Posłuchaj

26:27 Przed sądem - Mata Hari.mp3 Sylwetkę Maty Hari i jej działalność szpiegowską przedstawia historyk profesor Rafał Habielski oraz prawnik profesor Piotr Girdwoyń. Audycja Agnieszki Steckiej "Przed sądem - Mata Hari"). (PR, brak daty)

Stefan Witkowski

Pokaz zastosowania nowego tłumika do broni palnej. Na zdjęciu od lewej: płk Pluciński, NN, Michał Gonczaruk, inż. kpt. Stefan Witkowski. Warszawa 1931 roku. Źródło: NAC/Domena publiczna

Jesienią 1939 roku Witkowski - pseudonim "Kapitan", "Doktor Zet" - założył konspiracyjną grupę wywiadowczą "Muszkieterzy". Jej nazwa podobno wzięła się od długich luf karabinów przeciwpancernych wz. 35, które wojskowy obsługiwał we wrześniu 1939 roku podczas wojny obronnej Polski. Zaprzysiężenie pierwszych członków organizacji odbyło się w listopadzie w mieszkaniu hrabiny Teresy Łubieńskiej zlokalizowanym na placu Zbawiciela w Warszawie. Wśród tego grona znajdował się również Kazimierz Leski pseudonim Bradl, słynny późniejszy szpieg Armii Krajowej.

"Muszkieterzy" – od wiosny 1940 roku – podlegali zwierzchnictwu Związku Walki Zbrojnej. Witkowski jednak chciał uniezależnić organizację, samemu próbując nawiązując kontakt z wywiadem brytyjskim, co spotkało się z ostrym sprzeciwem komendanta ZWZ-u generała Stefana Roweckiego "Grota" i sztabu Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych generała Władysława Sikorskiego. Konflikt udało się załagodzić, a "Kapitan" otrzymał nowe, ryzykowne zadanie.

Przeczytaj też: Gen. Stefan Grot-Rowecki. Zdradzony pierwszy dowódca AK

Na przełomie 1940 i 1941 roku rozpoczął się najbardziej kontrowersyjny i tajemniczy rozdział w historii Witkowskiego, związany z jego współpracą z niemieckim wywiadem. Prawdopodobnie dokonał tego na specjalne polecenie polskich władz podziemnych, co potwierdzają powojenne zeznania niektórych "Muszkieterów".

Witkowski miał się skupić na zdobyciu informacji na temat sytuacji panującej na wschodnich terenach Rzeczpospolitej, zajętych po 17 września 1939 roku przez ZSRR, jednak w pewnym momencie coś poszło nie tak. "Kapitan" został oskarżony o niesubordynację oraz o współpracę z wrogiem i w sierpniu 1942 roku wojskowy sąd Armii Krajowej skazał go na śmierć. 18 września tego samego roku rozstrzelano go w jego warszawskim mieszkaniu.

Posłuchaj

18:52 [PR24]PR24 (mp3) 27 maj 2019 19_10_45.mp3 – Witkowski był człowiekiem wielkich ambicji i po wybuchu wojny postanowił je zrealizować – mówił historyk Sławomir Koper w audycji Jerzego Jachowicza z cyklu "Kulisy spraw". (PR, 27.05.2019)

Halina Maria Szymańska

W 1927 roku Halina Maria Siennicka poślubiła młodego oficera Antoniego Szymańskiego. Jej wybranek szybko piął się po szczeblach kariery, a kolejne awanse wiązały się z licznymi przeprowadzkami - i tak w 1932 roku para znalazła się w Berlinie, gdzie Antoni pełnił funkcje attaché wojskowego.

Jak podaje historyczka Monika Stasiak w swoim artykule "Kobiety wywiadu: Halina Wiśniowska – szpieg o kryptonimie Guziczek" chwilę przed wybuchem II wojny światowej małżeństwo powróciło do Polski. Wkrótce zostali rozdzieleni - Halina zatrzymała się wraz z trzema córkami w Warszawie, natomiast Antoni udał się na Kresy Wschodnie, gdzie uczestniczył w obronie Lwowa i dostał się do sowieckiej niewoli. Pozbawiona kontaktu z mężem oraz środków do życia kobieta, postanowiła odszukać swojego dawnego znajomego z czasów pobytu w Berlinie - szefa Abwehry Wilhelma Canarisa.

Przeczytaj też: Wilhelm Canaris - szef wywiadu III Rzeszy

Niemiec zorganizował Szymańskiej wyjazd do szwajcarskiego Brna. Po wszystkim złożył jej także propozycję współpracy. Canaris był zagorzałym przeciwnikiem Hitlera i członkiem antynazistowskiej organizacji "Czarna Orkiestra". Zależało mu również na jak najszybszym zakończenia wojny i dlatego dążył do nawiązania kontaktu z brytyjskim wywiadem, aby przekazać mu ważne informacje mogące wpłynąć na dalszy przebieg konfliktu. Szymańska natomiast miała być jego łącznikiem z aliantami.

Od tego momentu kobieta – posługując się pseudonimem Halina Czarnocka (nazywana też "Guziczkiem") – przez kolejne cztery lata regularnie dostarczała Brytyjczykom wiadomości, które otrzymywała od wicekonsula III Rzeszy w Zurychu Hansa Giseviusa, działającego na zlecenie Canarisa. Wśród nich były między innymi plany Niemiec dotyczące frontu afrykańskiego i radzieckiego – w tym bitwy pod Stalingradem.

Jej misja zakończyła się latem 1944 roku, gdy szef Abwehry został aresztowany w związku z nieudanym zamachem na Hitlera i wkrótce potem stracony. W zamian za swoją pracę wywiadowczą Szymańska otrzymała brytyjskie obywatelstwo i emeryturę wojskową. Po wojnie zamieszkała w Wielkiej Brytanii.

Harold Kim Philby

Harold Kim Philby w 1955 roku. Źródło: AGIP / Rue des Archives / Forum

Philby związał się z partią komunistyczną w trakcie nauki na uniwersytecie w Cambridge. Sowieckim agentem został jednak już po ukończeniu studiów w 1933 roku. W kolejnych latach pracował jako dziennikarz-korespondent między innymi gazety "The Times", dla której relacjonował nawet przebieg wojny domowej w Hiszpanii w latach 1936-1939.

Posłuchaj

29:46 kim philby (1)___356_00_iv_tr_0-0_10816384d73935ec[00].mp3 Sławomir Szof i Rafał Brzeski opowiadają o rodzinie Kima Philby'ego i początkach jego działalności jako sowieckiego szpiega. Audycja z cyklu "Postacie XX wieku". (PR, 06.02.2000)

W 1940 roku z Philbym nawiązał kontakt Guy Burgess z brytyjskiej Tajnej Służby Wywiadowczej MI6 i zaproponował mu współpracę. Dziennikarz zgodził się i szybko zdobył zaufanie przełożonych - już pod koniec wojny został kierownikiem IX Sekcji organizacji, odpowiedzialnej za zwalczanie sowieckiej działalności wywrotowej w Europie. W 1949 roku natomiast przeniesiono go do Waszyngtonu, gdzie pełnił funkcję oficera łącznikowego pomiędzy brytyjskimi a amerykańskimi służbami wywiadowczymi.

Posłuchaj

29:37 kim philby (2)___425_00_iv_tr_0-0_10816346d73a3c60[00].mp3 Redaktorzy Sławomir Szof i Rafał Brzeski mówią o hiszpańskiej misji Philby'ego a także o jego współpracy z brytyjskimi służbami specjalnymi. Audycja z cyklu "Postacie XX wieku". (PR, 31.05.2004)

Stanowisko dawało mu niemal nieograniczony dostęp do wielu drażliwych wiadomości, które chętnie przekazywał Sowietom – szczegółowo informował ZSRR o funkcjonowaniu MI6 i amerykańskiej Centralnej Agencji Wywiadowczej (CIA). W 1950 roku natomiast powiadomił Rosjan o próbie antykomunistycznego puczu w Albanii. Wkrótce potem ostrzegł dwóch sowieckich agentów w brytyjskiej służbie wywiadowczej – Burgessa i Donalda MacLeana – że są oskarżeni o współpracę ze Związkiem Radzieckim. Po ich ucieczce z kraju Philby znalazł się na celowniku służb Wielkiej Brytanii i wkrótce potem został zwolniony z posady.

Posłuchaj

29:58 kim philby (3)___555_00_iv_tr_0-0_10816357d73b1ee0[00].mp3 Sławomir Szof i Rafał Brzeski opowiadają o największych dokonaniach agenta i ostatnich latach jego życia. Audycja z cyklu "Postacie XX wieku". (PR, 27.02.2000)

W latach 50. pracował jako dziennikarz-korespondent w Libanie. Sytuacja wokół niego zaogniła się ponownie około 1962 roku za sprawą obciążających go zeznań majora KGB Anatolija Golicyna, który rok wcześniej uciekł z placówki sowieckiego wywiadu w Helsinkach i poprosił Amerykanów o azyl. Philby zdecydował się wówczas wyjechać do Moskwy, gdzie mieszkał aż do swojej śmierci w 1988 roku. Na emigracji napisał również książkę "My Silent War" ("Moja cicha wojna"), w której opisał swoją pracę podwójnego agenta.

Roman Czerniawski

We wrześniu 1939 roku Czerniawski walczył podczas wojny obronnej Polski. Po kapitulacji przedostał się do Rumunii, a stamtąd do Francji, gdzie właśnie tworzono nowe struktury polskiej armii i rządu na uchodźstwie. Mimo doświadczenia w lotnictwie, został skierowany do pracy w wywiadzie - jesienią 1939 roku ukończył specjalny kurs w École Supérieure de Guerre, który umożliwił mu zapoznanie się ze strukturą i organizacją Wehrmachtu.

Polscy żołnierze na frontach II wojny światowej - zobacz serwis historyczny

Gdy III Rzesza zaatakowała Francję i wkrótce potem powstał kolaboracyjny rząd w Vichy, Czerniawski przedostał się do Tuluzy, gdzie nawiązał kontakt z majorem Mieczysławem Słowikowskim i majorem Wincentym Zarembskim. Wojskowi powołali do życia operację "Armand", której celem było utworzenie placówki wywiadowczej o kryptonimie "Interallie" w okupowanym przez Niemców Paryżu.

Czerniawski – pseudonim "Walenty" - działał szybko i już w listopadzie 1940 roku udało mu się zrealizować zadanie. Zbudowana przez niego placówka zdobyła wiele cennych informacji, które następnie – przez Tuluzę – były wysyłane do Londynu. Brytyjczyków zawiadomiono między innymi o lokalizacjach niemieckich oddziałów, składów ich amunicji, umocnieniach i rodzajach najnowszej broni. Poinformowano ich również o istnieniu niemieckich kieszonkowych okrętów podwodnych.

W październiku 1941 roku Abwehra wpadła na trop operacji "Armand", co doprowadziło do aresztowania Czerniawskiego i jego współpracowników. "Walenty" został osadzony w więzieniu w Fresnes pod Paryżem i wkrótce potem niemiecki wywiad zaproponował mu współpracę. Wojskowy zgodził się i ten sposób narodził się agent "Hubert".

Posłuchaj

17:24 00fe9ae6.mp3 "Żadna jednostka niemiecka we Francji nie mogła wykonać ruchów bez wiedzy Czerniawskiego" - mówił autor biografii słynnego szpiega Andrzej Brzeziecki. Audycja Weroniki Wakulskiej "Między Kropkami". (PR, 16.06.2018)

Kilka miesięcy później umożliwiono mu przedostanie się do Londynu, gdzie od razu zgłosił polskiemu i brytyjskiemu wywiadowi swój alians z Abwehrą. Alianci postanowili wykorzystać sytuację i przy pomocy Czerniawskiego zinwigilować struktury III Rzeszy. "Brutus" - bo taki pseudonim nadali mu Brytyjczycy - miał za zadanie przede wszystkim zmylić Niemców co do jednostek, jakimi dysponowały siły alianckie i co do terminu, kiedy miały wylądować w Normandii.

Przeczytaj także:

Czerniawski pozostawał agentem do końca wojny. Po zakończeniu konfliktu pozostał na emigracji w Londynie.

Julius i Ethel Rosenbergowie

Julius i Ethel Rosenbergowie czekają na proces. Źródło: PAP/UPPA/Photoshot

Ethel Greenglass poznała Juliusa Rosenberga w latach 30. gdy pracowała jako urzędniczka. Para szybko związała się z Partią Komunistyczną Stanów Zjednoczonych, jeszcze zanim wzięła ślub w 1939 roku. Wkrótce po zawarciu małżeństwa, Julius otrzymał pracę inżyniera cywilnego w wydziale łączności wojska amerykańskiego (U.S. Army Signal Corps). Niedługo później wraz żoną rozpoczął współpracę z sowieckim wywiadem.

Rosenbergowie przekazywali Rosjanom przede wszystkim informacje dotyczące "Projektu Manhattan" - tajnego amerykańskiego programu badawczego skupiającego się na pracy nad uzyskaniem energii jądrowej, która miała posłużyć do budowy nowej broni. Wiadomości otrzymywali od brata Ethel, który pracował przy programie jako mechanik.

Sytuacja małżeństwa skomplikowała się w 1945 roku, gdy Julius został zwolniony ze służby, ponieważ skłamał o swoim członkostwie w partii komunistycznej. Rosenbergowie już wówczas zaczęli być podejrzewani o współpracę z obcym wywiadem, jednak niezbite na to dowody pojawiły się dopiero pięć lat później, gdy aresztowano sowieckiego kuriera Harry’ego Golda. Jego zeznania obciążyły parę, która latem 1950 została zatrzymana.

Rosenbergów oskarżono o szpiegostwo na rzecz Związku Radzieckiego i 6 marca 1951 roku skazano na karę śmierci. Wyrok wykonano 19 czerwca 1953 roku. Aż do lat 90. wokół winy pary toczyła debata publiczna, a wielu uważało wyrok sądu za niesprawiedliwy. Wątpliwości rozwiały się dopiero po upadku Związku Radzieckiego, gdy opublikowane zostały dokumenty potwierdzające pracę małżeństwa na rzecz obcego wywiadu.

Richard Sorge

Richard Sorge. Źródło: awkz / Interfoto / Forum

Przyszedł na świat w październiku 1895 roku w Baku, jednak dzieciństwo i młodość spędził w Niemczech. Był uczestnikiem I wojny światowej, a następnie przez wiele lat pracował jako dziennikarz. Pod koniec 20. został zwerbowany przez wywiad Związku Radzieckiego, który następnie wysłał go do Chin, aby założył tam sowiecką siatkę szpiegowską. Po powrocie do Niemiec - na polecenie komunistów - wstąpił do partii nazistowskiej i niedługo później wyjechał do Japonii jako doradca niemieckiego ambasadora generała dywizji Eugena Otta.

Podczas swojego wieloletniego pobytu na placówce dyplomatycznej Sorge'owi udało mu się zdobyć i przekazać Sowietom liczne cenne informacje dotyczące działań niemieckich – poinformował Rosjan między innymi o zawarciu paktu antykominternowskiego oraz zdradził szczegółu planu Barbarossa, dotyczącego ataku III Rzeszy na Związek Radziecki. Jesienią 1941 ujawnił także, że Japonia nie planuje ataku na ZSRR, co sprawiło, że Armia Czerwona mogła skupić się na prowadzeniu wojny na froncie zachodnim.

18 października 1941 roku Sorge został aresztowany przez Japończyków, którzy od dłuższego czasu podejrzewali go o działalność szpiegowską. Stracono go 7 listopada 1944 roku. Pośmiertnie otrzymał tytuł Bohatera Związku Radzieckiego.

Eddie Chapman

Eddie Chapman sfotografowany przez MI5 tuż po zrzuceniu do Wielkeigo Brytanii. Źródło: Wikimedia commons/Domena publiczna

Przed wybuchem II wojny światowej Chapman był zawodowym przestępcą, specjalizującym się w kradzieżach. Dzięki swoim umiejętnościom szybko wzbogacił się, a fortuna pozwoliła mu na prowadzenie aktywnego życia towarzyskiego - w tamtym okresie utrzymywał nawet kontakty z aktorką Marlene Dietrich.

W lutym 1939 roku został jednak schwytany przez policję i skazany na dwa lata więzienia. Karę odbywał na Wyspach Normandzkich, od 1940 roku okupowanych przez III Rzeszę. Gdy w październiku 1941 roku wypuszczono go na wolność, na ochotnika zgłosił się do niemieckiej Abwehry - po dobyciu rocznego szkolenia został szpiegiem o pseudonimie "Fritzchen", czyli "Mały Fritz".

16 grudnia 1942 roku został zrzucony na spadochronie na pole w Cambridgeshire. Stamtąd miał się dostać do Hetfield w hrabstwie Hertforshire, gdzie miał doprowadzić do zniszczenia fabryki De Havilland. Produkowano w niej między innymi samoloty Mosquito, które budziły postrach wśród niemieckich załóg bombowych. Tuż po lądowaniu Chapman zdecydował się jednak zgłosić do brytyjskiego wywiadu, który poinformował o swojej współpracy z Abwehrą i któremu zaproponował swoje usługi. Został przyjęty i w ten sposób stał się agentem ZIGZAG.

Aby nie wzbudzić podejrzeń strony niemieckiej, przed wyjazdem do Norwegii, gdzie znajdowała się kryjówka Abwehry, musiał jednak wykonać powierzone zadanie i zniszczyć fabrykę samolotów. Jak podaje oficjalna strona brytyjskiego MI5 w nocy z 29 na 30 stycznia 1943 roku Chapman, wspomagany przez wywiad brytyjski, doprowadził do sfingowanego sabotażowego wybuchu w De Havilland - na budynkach fabryki zamontowano wówczas skomplikowany system kamuflażu, który miał oszukać samoloty zwiadowcze III Rzeszy i udowodnić, że zakład rzeczywiście został zniszczony. Wokół terenu rozsypano natomiast gruz i wokół porozrzucano uszkodzone sprzęty wykonane z drewna i papier mâché. Z powietrza wyglądało to więc jak jedno wielkie pobojowisko. MI5 zatroszczył się także o umieszczenie w gazetach stosownego ogłoszenia informującego o wybuchu w De Havilland, co uwiarygodniło wersję agenta.

Po poinformowaniu swoich niemieckich przełożonych o wykonaniu zadania, Chapman wyjechał z Wielkiej Brytanii i skierował się do Norwegii. Tam - za swoje zasługi - został odznaczony niemieckim Krzyżem Żelaznym, stając się w ten sposób pierwszym Brytyjczykiem od siedemdziesięciu lat, który uzyskał to wyróżnienie.

Chapman pełnił funkcję szpiega do końca II wojny światowej, a przekazane przez niego informacje niejednokrotnie przydały się aliantom.

Jerzy Sosnowski

Jerzy Sosnowski. Źródło: Wikimedia commons/Domena publiczna

W 1925 roku Sosnowski został oficerem Oddziału II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, czyli wywiadu. Wkrótce potem skierowano go do Berlina, gdzie założył polską placówkę o kryptonimie "In.3", którą następnie kierował aż do 1934 roku. Przez cały okres życia w Niemczech posługiwał się nazwiskiem Ritter von Nalecz i podawał się za barona o polskich korzeniach.

Podczas pobytu udało mu się rozwinąć szeroką siatkę szpiegowską, w którą zaangażowanych było wielu przedstawicieli niemieckiej arystokracji – między innymi Benita von Falkenhayn, powinowata Ericha von Falkenhayna, szefa Sztabu Generalnego w latach 1914-1916. Jednym z największych osiągnięć Sosnowskiego było jednak uzyskanie dokumentów "Organisations-Kriegsspiel" (tak zwanego OK-Planu), czyli niemieckiego studium mobilizacyjnego do wojny z Polską.

27 lutego 1934 roku placówka "Rittera von Nalecza" został rozpracowana, a jej członkowie aresztowani przez Gestapo - wielu z nich skazano później na karę śmierci. Sosnowski miał trochę więcej szczęścia - początkowo otrzymał dziesięć lat więzienia, jednak na skutek wymiany polsko-niemieckiej w kwietniu 1936 roku powrócił do ojczyzny.

Posłuchaj

17:42 00fcfe99.mp3 – Jeżeli mielibyśmy powiedzieć, że któryś z naszych szpiegów przypominał Jamesa Bonda, to był to Jerzy Sosnowski - mówił historyk Sławomir Koper. Audycja Jerzego Jachowicza z cyklu "Kulisy Spraw". (PR, 28.05.2018)

Niedługo cieszył się wolnością. Wkrótce został ponownie aresztowany - tym razem przez rodaków - i oskarżony o współpracę z Abwehrą. Mimo braku dowodów świadczących o jego winie, w czerwcu 1939 roku skazano go na piętnaście lat więzienia. Po wybuchu II wojny światowej słuch o Sosnowskim zaginął. Według niektórych wersji wydarzeń został rozstrzelany wkrótce po wkroczeniu Wehramchtu na teren Polski, według innych udało mu się uciec i aż do końca konfliktu pełnił funkcję agenta sowieckiego wywiadu.

Podczas pracy korzystałam z artykułu Moniki Stasiak "Kobiety wywiadu: Halina Wiśniowska – szpieg o kryptonimie Guziczek", tesktów opublikowanych na stronie encyklopedii Britannica (artykuł "Julius Rosenberg and Ethel Rosenberg" John Philip Jenkinsa i "Kim Philby") i informacji z oficjalnej strony brytyjskiego MI5.

Zobacz więcej na temat: historia Polski historia Europy II wojna światowa zimna wojna lata 50 lata 60 ZSRR III Rzesza II Rzeczpospolita Stany Zjednoczone stan wojenny HISTORIA

Czytaj także

Na faktach, na tle faktów i obok faktów. Filmy i seriale historyczne w 2021 roku

Ostatnia aktualizacja: 31.12.2021 05:55

Po chudym pandemicznym roku 2020 polskie i światowe wytwórnie filmowe i telewizyjne raźno zabrały się do odrabiania strat i dosłownie zarzuciły widzów nowymi produkcjami. Wśród nich nie zabrakło dzieł o tematyce historycznej, choć nie każde z nich wiernie trzyma się prawdy.

Po lewej Jodie Turner-Smith jako tytułowa postać w serialu "Anna Boleyn". W środku u góry Maciej Stuhr i Weronika Książkiewicz w filmie "Powrót do tamtych dni"; w środku u dołu Ksawery Szlenkier w tytułowej roli w filmie "Wyszyński. Zemsta czy przebaczenie". Po prawej Tomasz Ziętek w filmie "Żeby nie było śladów"Foto: materiały prasowe/Kino Świat/Channel 5

Polskie życiorysy i polskie koszmary

Filmy i seriale historyczne. Podsumowanie 2020 roku

2021 rok zaowocował w Polsce wieloma filmami biograficznymi lub inspirowanymi losami autentycznych postaci. "Wyszyński. Zemsta czy przebaczenie" w reżyserii Tadeusza Syki opowiada o wojennych latach księdza porucznika Stefana Wyszyńskiego (w tej roli Ksawery Szlenkier), na kilka lat przed tym, gdy został prymasem Polski. Jako kapelan oddziału na terenie Puszczy Kampinoskiej Wyszyński musi zmierzyć się z problemem chrześcijańskiego przebaczenia w obliczu niemieckiego okrucieństwa podczas II wojny światowej.

"Nędzarz i madame" w reżyserii Witolda Ludwiga opowiada o duchownym z innej epoki. To słynny brat Albert (1845-1916), franciszkanin, kanonizowany w 1989 roku przez Jana Pawła II. Film prowadzi nas od jego burzliwej młodości, gdy jeszcze jako Adam Hilary Bernard Chmielowski (w tej roli Piotr Zajączkowski) walczy w powstaniu styczniowym i maluje obrazy, do momentu duchowej przemiany, gdy jako brat Albert (w tej roli Krzysztof Wakuliński) poświęca się pracy na rzecz ubogich.

"Bo we mnie jest seks". Kto jest kim w nowym filmie o Kalinie Jędrusik?

Zupełnie inne środowiska sportretowane są w filmowych biografiach dwóch słynnych artystek epoki PRL. W serialu "Osiecka" (reż. Michał Rosa i Robert Gliński) tytułową rolą dzielą się dwie aktorki, produkcja bowiem opisuje kilka dekad życia głównej bohaterki. Młodą Agnieszkę Osiecką gra Eliza Rycembel, dojrzałą zaś Magdalena Popławska. Twórcy filmu "Bo we mnie jest seks" (reż. Katarzyna Klimkiewicz) obrali inną strategię. Kalinę Jędrusik (w tej roli Maria Dębska) oglądamy we fragmencie jej życiorysu - w momencie stawania się legendą Kabaretu Starszych Panów.

Do okresu PRL - w komediowym stylu - powracają również twórcy filmu "Najmro. Kocha, kradnie, szanuje" (reż. Mateusz Rakowicz), inspirowanego biografią przestępcy Zdzisława Najmrodzkiego, który w ludowej Polsce był postacią kultową - kradł na potęgę i 29 razy uciekał z rąk milicji, ośmieszając komunistycznych stróżów prawa.

Demoniczną stronę służb reżimu PRL pokazuje film Jana P. Matuszyńskiego "Żeby nie było śladów" oparty na reporterskiej książce Cezarego Łazarewicza. To historia osnuta wokół jednego z najmroczniejszych epizodów lat 80. w Polsce, czyli śmiertelnego pobicia maturzysty Grzegorza Przemyka przez milicję w 1983 roku i tuszowania sprawy przez organy komunistycznej władzy.

Ciemne karty najnowszej historii Polski współczesnej odkrywają natomiast twórcy "Lokatorki" (reż. Michał Otłowski), filmu czerpiącego obficie z historii brutalnej zbrodni dokonanej w 2011 roku przez nieznanych sprawców na Jolancie Brzeskiej, aktywistce walczącej z tzw. mafią reprywatyzacyjną w Warszawie.

Żydzi, Polacy i Holokaust

Filmy i seriale historyczne. Podsumowanie roku 2019

W minionym roku kilkukrotnie poruszano temat Zagłady i wspólnego losu Polaków i Żydów pod niemiecką okupacją w latach II wojny światowej. Oparty na faktach "Mistrz" (reż. Maciej Barczewski) to historia boksera Tadeusza Pietrzykowskiego (w tej roli Piotr Głowacki), który jako jeden z pierwszych Polaków trafia do niemieckiego obozu koncentracyjnego (numer obozowy 77), a życie ocalił dzięki temu, że brał tam udział w walkach na ringu.

O Auschwitz z lat wojny opowiada także słowacko-polska koprodukcja "Správa" (reż. Peter Bebjak), w Polsce i na świecie dystrybuowana jako "Raport z Auschwitz". To rzecz o dwóch słowackich Żydach, którym udaje się wydostać z obozu i przekazać informacje na jego temat zachodnim politykom. W jednej z drugoplanowych ról możemy zobaczyć tam Wojciecha Mecwaldowskiego, który na pierwszym planie pojawia się w innym filmie - "Śmierci Zygielbojma" (reż. Ryszard Brylski). Aktor wciela się tu w tytułowego Szmula Zygielbojma, członka polskiego rządu na uchodźstwie, który w 1943 roku popełnił samobójstwo w proteście przeciw obojętności aliantów na Holokaust.

Do kina trafiły również dwie produkcje podejmujące temat Polaków ratujących Żydów przed niemiecką eksterminacją. Ich bohaterami są postaci fikcyjne, ale tłem jest historia prawdziwego koszmaru, jaki był udziałem obu narodów w latach 1939-1945. "Cudak" (reż. Anna Kazejak) opowiada o polskim muzyku, który pod okupacją występuje w lokalu dla Niemców, jednocześnie ukrywając w domu żydowskiego skrzypka i jego rodzinę. W "Ciotce Hitlera" (reż. Michał Rogalski) dwie Żydówki ratuje warszawski piaskarz pracujący na Wiśle.

Zupełnie innego bohatera proponuje widzom polsko-brytyjsko-niemiecka koprodukcja w reżyserii Thora Kleina pod tytułem "Geniusze" ("Adventures of a Mathematician"). W filmie tym polsko-francuski aktor Philippe Tłokiński, znany z roli Jana Nowaka-Jeziorańskiego w "Kurierze", wciela się w postać Stanisława Ulama, wybitnego uczonego z lwowskiej szkoły matematycznej, który dzięki kontraktowi w USA uniknął losu europejskich Żydów, a później odegrał kluczową rolę w powstaniu amerykańskiej bomby wodorowej.

PRL, III RP i jeszcze później

Osobną grupę filmów stanowią fabuły, które rozgrywają się na tle szczegółowo odwzorowanej epoki, autentycznych zdarzeń historycznych albo też czerpią z elementów biografii prawdziwych osób, jak to jest w przypadku obsypanego Złotymi Lwami filmu Łukasza Rondudy i Łukasza Gutta pod tytułem "Wszystkie nasze strachy" z Dawidem Ogrodnikiem w roli głównej. Podstawą dzieła są pewne wątki życiorysu Daniela Rycharskiego, współczesnego artysty i wierzącego geja, który w swojej twórczości zderza problematykę osób LGBT z wiarą Kościoła katolickiego.

Drugi sezon serialu "Rojst" (reż. Jan Holoubek i Kasper Bajon) to kryminalna intryga rozgrywająca się na tle katastrofalnej powodzi w Polsce w 1997 roku, zaś serial "Hiacynt" (reż. Piotr Domalewski) to fikcyjna fabuła sensacyjna zanurzona w realiach przeprowadzonej pod koniec lat 80. milicyjnej akcji "Hiacynt" wymierzonej w osoby homoseksualne. PRL-owskie dekoracje pojawiają się także - w komediowo-gorzkiej odsłonie - w "Zupie nic" (reż. Kinga Dębska), prequelu głośnych "Moich córek krów", zaś w scenografii lat 90. rozgrywa się akcja dramatu rodzinnego "Powrót do tamtych dni" (reż. Konrad Aksinowicz) z Weroniką Książkiewicz i Maciejem Stuhrem w głównych rolach.

Trochę więcej faktów

Miłośnicy rekonstrukcji historycznych dostali w 2021 roku dwa fabularyzowane dokumenty o wydarzeniach sprzed ponad stu lat. "Obłoki śmierci. Bolimów 1915" (reż. Ireneusz Skruczaj) opowiadają o początkach broni chemicznej w czasie I wojny światowej. Tytułowy Bolimów to miejsce, gdzie przeprowadzono jeden z pierwszych ataków gazowych w historii. Z kolei "Zwycięstwo. Powstanie Wielkopolskie 1918-1919" (reż. Tadeusz Litowczenko i Dominika Wójcik-Skolimowska) już samym tytułem streszcza całą swoją fabułę, w której pojawia się cała plejada historycznych postaci: Wincenty Wierzejewski (gra go Łukasz Chrzuszcz), Wojciech Korfanty (Bogdan Ferenc), Ignacy Jan Paderewski (Paweł Hadyński) i Józef Piłsudski (Wojciech Siedlecki).

Bardziej tradycyjne filmy dokumentalne, na które warto zwrócić uwagę, to "1970" Tomasza Wolskiego, który z archiwalnych materiałów filmowych wydobywa prawdę o grudniu 1970 roku na Wybrzeżu, a także "Po złoto. Historia Władysława Kozakiewicza" (reż. Ksawery Szczepanik), opowieść o karierze sportowej człowieka, który powszechnie kojarzony jest przede wszystkim z tzw. gestem Kozakiewicza. Wielbiciele dzieł na temat artystów mieli do wyboru "Ucieczkę na Srebrny Glob" (reż. Kuba Mikurda) o kulisach powstania nieukończonego filmu "Na srebrnym globie" Andrzeja Żuławskiego oraz "Polański, Horowitz. Hometown", filmową wycieczkę do Krakowa, po którym widzów oprowadzają osobiście dwaj tytułowi twórcy.

Na Zachodzie sporo zmian

Bez wątpienia najbardziej kontrowersyjną zagraniczną produkcją minionego roku był miniserial "Anna Boleyn" ("Anne Boleyn", reż. Lynsey Miller), w której tytułową rolę - całkowicie wbrew faktom historycznym - zagrała ciemnoskóra aktorka Jodie Turner-Smith. Dzieło było potępiane również w Polsce, podobnie jak zeszłoroczni "Bridgertonowie", gdzie wprost roiło się od czarnej szlachty i gdzie ciemną skórę miała sama królowa, co zdaniem niektórych historyków ma jednak swoje uzasadnienie. Natomiast Anna Boleyn na pewno była białą kobietą, więc zdaniem wielu taka obsada jest absolutnie niedopuszczalna w dramacie historycznym.

Tymczasem dwie inne bohaterki kobiece są nie tylko białe, lecz także potężne. W tym roku widzowie obejrzeli drugi sezon "Wielkiej" ("The Great", reż. m.in. Colin Bucksey), serialu o Katarzynie Wielkiej z Elle Fanning w tytułowej roli oraz Nicholasem Houltem w roli cara Piotra III (twórcy określają dzieło jako "historię miejscami prawdziwą"). Premierowa "Domina" (reż. Claire McCarthy, David Evans, Debs Paterson i Jamie Donoughue) to z kolei serialowa rzecz o Liwii Druzylli, wpływowej rzymskiej patrycjuszce, matce cesarzy, w którą wciela się Kasia Smutniak, polska aktorka od lat święcąca triumfy na Zachodzie.

Nie zabrakło ciekawych postaci męskich. W odcinkach "Leonarda" (reż. Daniel Percival i Alexis Cahill) śledzimy życie jednego z najsławniejszych twórców wszech czasów - Leonarda do Vinci, w którego wciela się Aidan Turner, wcześniej znany głównie jako sympatyczny krasnolud w serii filmów "Hobbit". Tytuł najbardziej "męskiej" produkcji wypada przyznać jednak miniserialowi "Na wodach północy" ("The North Water", reż. Andrew Haigh). To historia całkowicie zmyślona, oparta na książce Iana McGuire'a, który jednak bardzo dokładnie przebadał realia życia XIX-wiecznych wielorybników. Na ekranie oglądamy więc samych panów, a jednym z nich jest Colin Farrell.

Rycerze, mordercy, bogacze i gwiazdy

"Ostatni pojedynek". Prawdziwa historia w filmie Ridleya Scotta

Wśród tegorocznych produkcji pełnometrażowych znalazło się niewiele fabuł rozgrywających się w odległych wiekach. Do tych wyjątków należy m.in. "Ostatni pojedynek" ("The Last Duel"), osadzone w realiach czternastowiecznej Francji, dzieło Ridleya Scotta z Benem Affleckiem, Mattem Damonem, Jodie Comer oraz Adamem Driverem. Ten ostatni pojawia się - obok m.in. Lady Gagi, Ala Pacino, Jeremy'ego Ironsa i Jareda Leto - w jeszcze jednym filmie Ridleya Scotta, którego akcja obejmuje kilka dekad drugiej połowy XX wieku. To "Dom Gucci" ("House of Gucci"), opowieść o rodzinnej walce o wpływy i pieniądze zakończonej morderstwem.

Okropna rodzinka, torebki i morderstwo. Prawdziwa historia "Domu Gucci" Ridleya Scotta

Jeremy'ego Ironsa możemy zobaczyć ponadto w filmie "Monachium: W obliczu wojny" ("Munich. The Edge of War", reż. Christian Schwochow). To ekranizacja prozy Roberta Harrisa (który jest także autorem scenariusza) o zakulisowych działaniach dyplomatycznych w przededniu II wojny światowej. Irons wciela się tu w Neville'a Chamberlaina. Lata 30., tym razem po drugiej stronie oceanu, to również tło filmu Davida Finchera "Mank" o Hermanie Mankiewiczu, nagrodzonym Oscarem autorze scenariusza "Obywatela Kane'a". Tytułową rolę gra tutaj Gary Oldman, a partnerują mu m.in. Amanda Seyfried i Lily Collins.

Wycieczki do lat 80. również można odbyć w obie strony. Na wschodzie powstał "Czarnobyl 1986" (reż. Daniła Kozłowski), zapowiadany jako rosyjska odpowiedź na głośny serial HBO "Czarnobyl", choć sama katastrofa jądrowa jest tu raczej tłem fabuły miłosnej. Na zachodzie filmowcy wzięli na warsztat mrożącą krew w żyłach historię seryjnego mordercy kobiet Teda Bundy'ego (w tej roli Luke Kirby), który w latach 80., niedługo przed własną egzekucją, wyznawał swoje winy agentowi FBI Billowi Hagmaierowi (Elijah Wood). Przy filmie "Zło wcielone" ("No Man of God", reż. Amber Sealey) pracował prawdziwy Bill Hagmaier, który jako producent wykonawczy zadbał przede wszystkim o zgodność dzieła z faktami historycznymi.

Najnowszą historią zajęli się twórcy filmu "Ile warte jest ludzkie życie?" ("Worth", reż. Sara Colangelo). Produkcja, którego gwiazdami są Michael Keaton, Amy Ryan i Stanley Tucci, opiera się na faktach związanych z procesami odszkodowawczymi po zamachach 11 września 2001 roku. Główne zadanie prawników wykracza jednak poza ramy papierowych przepisów - mają oni bowiem dokonać finansowej wyceny ludzkiego życia i ludzkiej śmierci.

***

Nasze zestawienie obejmuje tylko część bogatej produkcji filmowej i telewizyjnej 2021 roku, lista dzieł inspirowanych historią jest bowiem bardzo długa. Kolejny rok przyniesie ich zapewne jeszcze więcej - widzowie lubią oglądać filmy poprzedzone planszą "oparte na faktach", a filmowcy lubią na nich zarabiać, zwłaszcza wtedy, gdy trzeba odbudować rynek nadwątlony przez koronawirusa.

Zobacz więcej na temat: HISTORIA podsumowanie 2021 kino telewizja msn21-historia

Czytaj także

Filmy i seriale historyczne w 2022 roku. Podsumowanie

Ostatnia aktualizacja: 30.12.2022 05:55

To był bardzo płodny rok dla twórców dzieł kinowych i telewizyjnych opartych na faktach lub czerpiących z historii. Szczególnie zadowoleni mogli być widzowie interesujący się historią najnowszą i latami II wojny światowej, ale wielbiciele dawniejszych epok również mieli w czym wybierać.

Serial "Wikingowie. Walhalla", piąty sezon "The Crown" i finałowa odsłona serialu "Peaky Blinders", filmy biograficzne "Johnny", "Gierek" i "Blondynka, a także serial "Wielka woda" - to tylko drobna część oferty produkcji historycznych z 2022 rokuFoto: materiały prasowe

"Gierek". Kto jest kim w filmie o pierwszym sekretarzu PZPR?

Życie i śmierć według Polaków

Szczególnie urodzajną gałęzią polskiego przemysłu filmowego były w 2022 roku produkcje biograficzne lub sięgające po wątki z życia rozmaitych postaci historycznych. Najgłośniejszym filmem w tym nurcie był bez wątpienia "Gierek" w reżyserii Michała Węgrzyna, który spróbował przedstawić Edwarda Gierka (1913-2001) w znacznie lepszym świetle, niż historycy epoki komunizmu. Do okresu PRL sięgają także twórcy "Proroka" (reż. Michał Kondrat), filmowej biografii prymasa Stefana Wyszyńskiego (1901-1981), oraz miniserialu "Zieja" (reż. Robert Gliński) opowiadającego o życiu i działalności księdza Jana Ziei (1897-1991), uczestnika wojny 1920 roku, kampanii wrześniowej i powstania warszawskiego, a także działacza opozycji w Polsce Ludowej.

Najdalej w przeszłość sięgnęli twórcy "Diabła łańcuckiego" (reż. Maciej Jurewicz), serialu, a zarazem filmu kinowego według powieści Jacka Komudy. To opowieść oparta na faktach z życia starosty zygwulskiego Stanisława "Diabła" Stadnickiego (1551-1610). Produkcja została sfinansowana dzięki internetowej zbiórce pieniędzy. Bliższy naszym czasom jest "Johnny" (reż. Daniel Jaroszek) opowiadający o jednym z epizodów duszpasterskiego życia księdza Jana Kaczkowskiego (1977-2016), a także "Prawdziwe życie aniołów" (reż. Artur W. Baron), fabuła inspirowana historią choroby Krzysztofa Globisza i z Krzysztofem Globiszem w roli głównej. "Broad Peak" (reż. Leszek Dawid) rozpięty jest między rokiem 1988 i 2013, dwiema ważnymi w życiu himalaisty Macieja Berbeki (1954-2013) datami, wyznaczającymi dwie próby zdobycia tytułowego szczytu. Z kronikarskiego obowiązku trzeba tu wspomnieć także o megalomańskiej i niezamierzenie groteskowej "Niewidzialnej wojnie", filmie Patryka Vegi o Patryku Vedze, który deklaruje, że to jego ostatnie dzieło nakręcone w Polsce.

Najgorsi w Polsce. Historie mafiozów i gangsterów znad Wisły

Gdy zechcemy cofnąć się do burzliwych polskich lat 90., trafimy na produkcję "Jak pokochałam gangstera" (reż. Maciej Kawulski), zanurzoną w romantycznym sosie opowieść o Nikodemie Skotarczaku (1954-1998), czyli niesławnym trójmiejskim gangsterze Nikosiu. Poznamy również dalsze losy bohaterów legendarnego "Długu" Krzysztofa Krauzego. Po 22 latach od premiery tamtego filmu reżyserzy Denis Delić i Bogusław Job przedstawiają nam "Mój dług" według książki Sławomira Sikory, jednego z dwóch biznesmenów, którzy w 1994 roku zamordowali prześladujących ich bandytów.

Agnieszka Smoczyńska przenosi nas nie tylko do wcześniejszych dekad, lecz także w zupełnie inne miejsce. Jej "Silent Twins", koprodukcja polsko-brytyjsko-amerykańska, to historia dwóch czarnoskórych bliźniaczek wychowanych w Walii, które od trzeciego roku życia umilkły dla świata i rozmawiały wyłącznie ze sobą. Film powstał na kanwie książki Marjorie Wallace pod tym samym tytułem (1986).

Film o Stanisławie Marusarzu. "Marzyłem o własnych nartach i wielkich wynikach"

Temat losów Polaków w czasie II wojny światowej porusza m.in. "Marusarz. Tatrzański orzeł" (reż. Marek Bukowski) o skoczku narciarskim i kurierze Związku Walki Zbrojnej Stanisławie Marusarzu (1913-1993) oraz jego siostrze Helenie (1918-1941), narciarce zamordowanej przez Niemców za działalność w polskim ruchu oporu. O latach wojennych opowiada także "Filip" (reż. Michał Kwieciński), film na podstawie powieści Leopolda Tyrmanda pod tym samym tytułem, w której pisarz użyczył tytułowej postaci wiele wątków własnej biografii.

Poza zmyśleniem

Na dużym i małym ekranie pojawiło się też niemało dokumentów biograficznych. To m.in. "Ania" (reż. Michał Bandurski, Krystian Kuczkowski) o aktorce Annie Przybylskiej (1978-2014), "Simona" (reż. Natalia Koryncka-Gruz) o Simonie Kossak (1943-2007), sławnej biolog i działaczki na rzecz ochrony przyrody, "Zasada" (reż. Michał Bolland) o kierowcy rajdowym Sobiesławie Zasadzie, "Śniła mi się połonina" (reż. Robert Żurakowski) o Ludwiku Pińczuku, twórcy bieszczadzkiego schroniska "Chatka Puchatka", oraz "Tego się nie robi kotu", film Jana Gębskiego o Marii Ewie Zielińskiej (1923-2021), artystce, projektantce i bohaterce Powstania Warszawskiego.

Setna rocznica urodzin Leopolda Tyrmanda - zobacz serwis specjalny

Dokumentaliści chętnie sięgali do życiorysów wybitnych i cenionych muzyków, dając nam filmy "Zbigniew Seifert. Przerwana podróż" (reż. Robert Kaczmarek) o przedwcześnie zmarłym skrzypku jazzowym Zbigniewie Seifercie (1946-1979), "Na zawsze Melomani" (reż. Rafał Mierzejewski) o jazzie w PRL-u i łódzko-krakowskim zespole Melomani, "30 lat wymówek" (reż. Armand Urbaniak) o perkusiście grupy Dżem Michale Giercuszkiewiczu (1954-2020), a także "Jazz outsider" (reż. Janusz Majewski), dokument z udziałem wielu muzyków jazzowych, i "Chopin. Nie boję się ciemności" (reż. Joanna Kaczmarek), w którym trzej pianiści Fares Marek Basmadji, Leszek Możdżer i Jae-Yeon Won opowiadają o miłości do twórczości Fryderyka Chopina i trudnych doświadczeniach historycznych swoich ojczyzn.

Inne filmy dokumentalne, na które warto zwrócić uwagę, to "Anioły z Sindżaru" (reż. Hanna Polak) o ludobójstwie Jazydów dokonanym przez Państwo Islamskie w 2014 roku, a także "Czarnobyl. Ludzie ze stali" (reż. Amadeusz Kocan) o wciąż żyjących tzw. samosiołach, czyli nielegalnych osiedleńcach w strefie wykluczenia wokół byłej elektrowni atomowej w Czarnobylu.

Polscy żołnierze na frontach II wojny światowej - zobacz serwis historyczny

Wojna, woda i komunizm

Epizody II wojny światowej, jako jednego z najistotniejszych składników polskiej tożsamości historycznej, każdego roku inspirują filmowców i tak było również w minionych dwunastu miesiącach. Z piątym sezonem powróciły "Wojenne dziewczyny" (reż. Filip Zylber), serial osadzony na tle podziemnej walki z niemieckim okupantem w Warszawie. Film "Orlęta. Grodno '39" (reż. Krzysztof Łukaszewicz) przypomina dramatyczne losy dzieci i dorosłych w atakowanym przez sowiecką armię Grodnie. "Orzeł. Ostatni patrol" (reż. Jacek Bławut) przedstawia ostatnie dni legendarnego okrętu podwodnego ORP Orzeł, który zaginął w tajemniczych okolicznościach na przełomie maja i czerwca 1940 roku. Na latach II wojny światowej kończy się fabuła serialu "Kamerdyner" (reż. Filip Bajon), powstałego z materiałów, z których twórcy zmontowali w 2018 roku pełnometrażowy film kinowy inspirowany historią "kaszubskiego króla" Antoniego Abrahama.

Okres PRL, obficie eksploatowany w produkcjach biograficznych, pojawia się również jako tło fikcyjnych opowieści. W filmie "Marzec '68" (reż. Krzysztof Lang) tytułowy burzliwy czas w dziejach Polski jest tłem dla romansowego wątku rodem z "Romea i Julii" - ona jest Żydówką, a on synem pracownika MSW. Czwarty sezon serialu "Stulecie winnych" (reż. Piotr Śliskowski, Krzysztof Łukaszewicz) przeprowadza widzów przez kilkanaście lat historii komunizmu, od czerwca 1976 roku, aż do wyborów w czerwcu 1989 roku. Komedia obyczajowa "Chrzciny" (reż. Jakub Skoczeń) opowiada o planowanej w grudniu 1981 roku uroczystości rodzinnej, którą uniemożliwia sam generał Jaruzelski, wprowadzając "stan wojenny na obszarze całego kraju".

"Wielka woda". Jak powódź tysiąclecia obnażyła niewydolność państwa

Wydarzenia i klimat pierwszych lat po upadku komunizmu stara się oddać "Śubuk" (reż. Jacek Lusiński), inspirowana prawdziwą historią opowieść o matce autystycznego chłopca, która na początku lat 90. walczy w imieniu syna z bezduszną biurokracją państwową i wpływa na zmianę polskiego prawa o systemie edukacji. Z kolei głośna i popularna na całym świecie "Wielka woda" (reż. Jan Holoubek, Bartłomiej Ignaciuk) to serial, w którym fikcyjne losy bohaterów ukazano na tle dramatycznej sytuacji Wrocławia podczas pamiętnej powodzi w 1997 roku.

Czerwiec 1976 - zobacz serwis specjalny

Tak się żyje za granicą

Światowa kinematografia, szczególnie zachodnia, także lubi filmy biograficzne lub inspirowane wydarzeniami z życia prawdziwych ludzi. W tym roku nie zabrakło naprawdę głośnych i niekiedy kontrowersyjnych tytułów. Nakręcona na podstawie książki Joyce Carol Oates "Blondynka" ("Blonde", reż. Andrew Dominik) to opowiedziana na nowo historia aktorki Marylin Monroe (1926-1962), jej traumatycznym dzieciństwie oraz cenie, jaką przyszło jej zapłacić za sławę. Inną amerykańską ikonę wziął na warsztat reżyser Baz Luhrmann, który w "Elvisie" kreśli portret Elvisa Presleya (1935-1977), skupiając się na jego relacjach z menedżerem Tomem Parkerem i żoną Priscillą. Drogę do sławy Whitney Houston (1963-2012) przedstawia film "Whitney Houston. I Wanna Dance with Somebody" (reż. Kasi Lemmons). W biograficznej komedii "Weird: The Al Yankovic Story" (reż. Eric Appel) główną postać gra Daniel Radcliffe, a sam Al Yankovic wciela się jedną z drugoplanowych ról.

Życie pisarki Emily Brontë (1818-1848) i jej sławnego rodzeństwa to kanwa produkcji "Emily" (reż. Frances O'Connor). Historię Josepha Bologne (1745-1799), francuskiego kompozytora i skrzypka zwanego "Czarnym Mozartem", pierwszego czarnoskórego muzyka prowadzącego najważniejsze orkiestry we Francji, przybliża "Chevalier" (reż. Stephen Williams). Autentyczna grenlandzka wyprawa duńskiego kapitana Ejnara Mikkelsena (1880-1971), opisana przez niego samego w książce "Farlig Tomansfaerd" została przedstawiona w filmie "Walka z lodem" ("Against the Ice", reż. Peter Flinth).

O stygmatyku ojcu Pio (1887-1968), któremu twarzy użycza Shia LaBeouf, opowiada "Padre Pio" (reż. Abel Ferrara), o bokserze Jemie Belcherze (1781-1811) - "Narodziny mistrza" ("Prizefighter: The Life of Jem Belcher", reż. Daniel Graham), zaś o Elżbiecie Bawarskiej (1837-1898) Zarówno film "W gorsecie" ("Corsage", reż. Marie Kreutzer), jak i serial "Cesarzowa Sisi" ("The Empress", reż. Florian Micoud Cossen, Katrin Gebbe). "Wojna królów" ("Jan Žižka", reż. Petr Jákl) to nakręcona z brytyjskimi i amerykańskimi aktorami czeska produkcja o Janie Žižce, bohaterze narodowym Czechów, i epoce wojen husyckich.

Sentymentalne oblicze dawnego Hollywood to temat luźno opartych na biografii reżysera Stevena Spielberga "Fabelmanów" ("The Fabelmans"), a patologię współczesnej "Fabryki Marzeń" odkrywa "Jednym głosem" ("She Said", reż. Maria Schrader), dzieło o Megan Twohey i Jodi Kantor, dziennikarkach, które opisały seksualne przestępstwa producenta filmowego Harveya Weinsteina. Blaski i cienie życia za oceanem przedstawia drugi sezon serialu "Little America" (reż. Deepa Mehta, Aron Gaudet, Sunu Gonera, Tinge Krishnan, Tara Miele, Diane Paragas, Gita Pullapilly, Patricia Riggen, Darya Zhuk), który w formie antologii snuje opowieści oparte na prawdziwych historiach imigrantów osiedlających się w USA.

Wielbicieli angielskiego humoru z pewnością ucieszył "Książę" ("The Duke", reż. Roger Michell), oparta na faktach komedia o zuchwałej kradzieży dokonanej w 1961 roku przez bezrobotnego kierowcę autobusu Kemptona Buntona. Przy użyciu zwykłej drabiny wyniósł on cenne dzieło sztuki z londyńskiej National Gallery, a jako okup zażądał od władz wpłaty na cele dobroczynne.

diana panorama 1995 forum the crown netflix 1200.jpg

Wywiad, który skrzywdził wszystkich. Prawda i fikcja w serialu "The Crown"

Kontrowersji wokół brytyjskiej rodziny królewskiej po raz kolejny dostarczył Netflix, niedługo po śmierci królowej Elżbiety II publikując piąty sezon głośnego serialu "The Crown" (reż. Christian Schwochow, Jessica Hobbs, Alex Gabassi, May el-Toukhy, Erik Richter Strand), a tuż po nim skandalizujący dokument "Harry i Meghan" ("Harry & Meghan", reż. Liz Garbus), opowiedziana z perspektywy tytułowych bohaterów historia niechęci Windsorów do wybranki księcia. Korzystając z zamieszania, reżyser Ed Perkins dał jeszcze publiczności biograficzny film dokumentalny "Diana. The Princess" ("The Princess").

Fakty z bliska i z daleka

Leif Eriksson. Wiking, który wyprzedził Kolumba

Widzowie gustujący w odległych czasach, po których pozostało więcej legend niż pewnych źródeł, mogą wybrać krwawe opowieści o Wikingach, krwawe dzieje germańskich plemion lub równie krwawe obrazki z życia w Anglii sprzed tysiąca lat. Skandynawscy wojownicy to bohaterowie filmu "Wiking" ("The Northman", reż. Robert Eggers) nakręconego na podstawie losów legendarnego Amletha, a także pierwszego sezonu "Wikingów. Walhalli" ("Vikings. Valhalla", reż. Steve Saint Leger, Hannah Quinn, David Frazee, Niels Arden Oplev), sequelu serialu "Wikingowie". Sto lat po historii przedstawionej w tamtej produkcji poznajemy dzieje najsłynniejszych wikingów w historii, m.in. Leifa Erikssona (ok. 975-1020).

Tę samą epokę w nieco innym regionie Europy (choć chętnie łupionym przez Wikingów) przedstawia piąty sezon serii "Upadek królestwa" ("The Last Kingdom", reż Jon East, Andy Hay, Paul Wilmshurst, Anthony Philipson, Alexander Dreymon), fabuła na motywach biografii Uhtreda Śmiałego (ok. 971-1016), wodza zaangażowanego w długoletnią wojnę między zwaśnionymi angielskimi rodami. A gdy cofniemy się o kolejny tysiąc lat, znajdziemy się wśród "Barbarzyńców" ("Barbaren", reż. Stefan Ruzowitzky, Lennart Ruff). W drugim sezonie serialu o germańskim bohaterze Arminiuszu z plemienia Cherusków (16 p.n.e.-21 n.e.) obserwujemy kolejne epizody walk z wojskami rzymskiego imperium.

Bliżej naszych czasów, bo zaledwie niespełna pięć wieków temu, rozgrywa się akcja serialu "Becoming Elizabeth" (reż. Justin Chadwick, Udayan Prasad, Catherine Morshead), dramat biograficzny o królowej Anglii i Irlandii Elżbiecie I Tudor (1533-1603), a tylko trzysta lat dzieli nas od zaskakująco wiernego faktom historycznym serialu komediowego "Nasza bandera znaczy śmierć" ("Our Flag Means Death", reż. Fernando Frias, Nacho Vigalondo, Andrew DeYoung, Taika Waititi, duet Bert i Bertie). Produkcja opisuje wydarzenia z 1717 roku i przypomina postać Stedego Bonneta (1688-1718), szlachica z zamożnego angielskiego rodu, który w pewnym momencie życia porzuca ziemiańskie wygody i zostaje piratem.

Jeszcze więcej produkcji osadzonych zostało w realiach wieku XIX. Z drugim sezonem powraca "Gentleman Jack" (reż. Edward Hall, Amanda Brotchie, Fergus O'Brien), dzieło oparte na dziennikach Anne Lister (1791-1840), Angielki i "pierwszej nowoczesnej lesbijki". Końcówkę stulecia przedstawia serial "Pozłacany wiek" ("The Gilded Age", reż. Michael Engler, Salli Richardson-Whitfield, Deborah Kampmeier) o epoce amerykańskiej historii zamykającej się w latach 1877-1900, a także miniserial "Wąż z Essex" ("The Essex Serpent", reż. Clio Barnard), ekranizacja powieści Sary Perry pod tym samym tytułem, która jest fikcyjną historią na społecznym tle epoki wiktoriańskiej, a zarazem czerpie z mitów i folkloru regionu hrabstwa Essex.

W zupełnie inne rejony XIX-wiecznego świata przenosi nas "Królowa wojownik" ("The Woman King", reż. Gina Prince-Bythewood), film o istniejącej przez niemal dwa stulecia w afrykańskim Królestwie Dahomeju jednostce wojskowej złożonej wyłącznie z kobiet. Produkcja opowiada o fikcyjnych postaciach, których losy są oparte na autentycznych wojowniczkach dahomejskich. Film spotkał się z krytyką za ukrywanie przez twórców nieprzyjemnych faktów na temat kobiet-żołnierek, które przez lata brały udział w procederze handlu niewolnikami.

Sto lat historii na ekranie

Czas na wiek XX. "Duchy Inisherin" ("The Banshees of Inisherin", reż. Martin McDonagh) to fabuła rozgrywająca się na tle kończącej się irlandzkiej wojny domowej (1922-1923). Ten sam okres jest czasem akcji serialu "1923" (reż. Ben Richardson) z Harrisonem Fordem i Helen Mirren w głównych rolach. To jeden z dwóch (obok "1883") prequeli produkowanego obecnie serialu "Yellowstone" z Kevinem Costnerem. W 1928 roku zaczyna się fikcyjna historia opowiedziana w filmie "Downton Abbey. Nowa epoka" ("Downton Abbey. A New Era", reż. Simon Curtis), kolejnym dziele opartym na stworzonym przez Juliana Fellowesa serialu "Downton Abbey" (2010-2015).

W lata 30. wprowadza nas szósty, finałowy sezon kultowego serialu "Peaky Blinders" (reż. Anthony Byrne), inspirowanego historią prawdziwego XIX-wiecznego gangu Peaky Blinders, a także luźno oparty na faktach "Amsterdam" (reż. David O. Russell) o jednej z najbardziej szalonych teorii spiskowych przedwojennej Ameryki (obalenie prezydenta Roosevelta i wprowadzenie dyktatury). Wierniejszy faktom jest osadzony ponad trzy dekady później serial "The Offer" (reż. Dexter Fletcher, Adam Arkin, Colin Bucksey, Gwyneth Horder-Payton). Wyprodukowane przez Alberta Ruddy'ego na podstawie jego własnej książki dzieło opowiada o latach 1969 -1972, gdy tenże Albert Ruddy pracował nad realizacją słynnego "Ojca Chrzestnego" Francisa Forda Coppoli.

Czasy najnowsze obecne są w pierwszej odsłonie serialu "Dahmer - Potwór. Historia Jeffreya Dahmera" ("Dahmer - Monster. The Jeffrey Dahmer Story", reż. Carl Franklin, Clement Virgo, Jennifer Lynch, Paris Barclay, Gregg Araki). To wywołująca dreszcz przerażenia historia jednego z najgorszych seryjnych morderców Ameryki, psychopaty zwanego kanibalem z Milwaukee, który zdołał popełnić kilkanaście zabójstw, nim przypadkiem wpadł w ręce policji. Głośna swego czasu sprawa intymnych nagrań z miesiąca miodowego Pameli Anderson i Tommy'ego Lee jest podstawą serialu "Pam i Tommy" ("Pam & Tommy", reż. Craig Gillespie, Gwyneth Horder-Payton, Hannah Fidell, Lake Bell).

Temat jednej z najnowszych i najgłośniejszych amerykańskich afer porusza serial "Zepsuta krew" ("The Dropout", reż. Michael Showalter, Francesca Gregorini, Erica Watson). Produkcja śledzi losy Elizabeth Holmes i jej działającej w latach 2003-2018 firmy Theranos, opowiada o oszustwie, którego się dopuściła, by przyciągnąć inwestorów i zarobić miliardy dolarów, dokumentuje upadek jej przedsiębiorstwa i przypomina wyrok, jaki wydał na nią sąd w Kalifornii.

Bogata oferta produkcji historycznych w 2022 pokazuje wyraźnie, że filmowcy nie przestaną interesować się opowieściami pisanymi przez życie, i każe przypuszczać, że kolejny rok przyniesie także wiele dzieł w tym nurcie. Historia przecież jeszcze się nie skończyła.

Zobacz więcej na temat: HISTORIA historia Polski kino telewizja film polski film dokumentalny The Crown serial Marylin Monroe Elvis Presley magazyn 2022/2023

Od Seana Connery'ego do Daniela Craiga, czyli sześć twarzy Jamesa Bonda

Konfederacja targowicka. Symbol zdrady narodowej

Piotr Skrzynecki. Założyciel Piwnicy pod Baranami

10. rocznica wyniesienia Jana Pawła II na ołtarze