Więzienie śledcze, popularnie zwane Pawiakiem od ulicy Pawiej, przy której znajdowała się brama wjazdowa, zostało zbudowane w latach 1830-1836 według projektu znanego warszawskiego architekta Henryka Marconiego. Zajmowało działkę o powierzchni 1,5 ha. Otoczone było murem z dwiema strażnicami od strony ulicy Dzielnej i jedną od ulicy Pawiej. Gmach główny mieścił więzienie męskie. Miał cztery kondygnacje.
Więzienie dla kobiet, zwane Serbią, mieściło się w dwupiętrowym budynku dawnego szpitala wojskowego. W kompleksie znajdowały się też powstałe w różnym czasie zabudowania gospodarcze.
Więzienie dla "politycznych"
Władze carskie szybko zmieniły jego funkcję – ze zwykłego aresztu śledczego przekształciły je w 1863 roku w więzienie polityczne z oddziałami męskim i kobiecym. W latach zaborów przetrzymywani tam byli członkowie Rządu Narodowego, powstańcy styczniowi, działacze partii politycznych. W czasie rewolucji 1905-1907 Pawiak był, obok Cytadeli Warszawskiej, głównym więzieniem politycznym dla jej uczestników. Po odzyskaniu niepodległości Pawiak na powrót stał się więzieniem śledczym, jednak przetrzymywano w nim również więźniów politycznych.
Okupacja
W czasie okupacji niemieckiej w pierwszym okresie funkcjonowania Pawiaka do marca 1940 roku więzienie podlegało Wydziałowi Sprawiedliwości Urzędu Generalnego Gubernatorstwa. W marcu tego roku Pawiak stał się więzieniem śledczym Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa Dystryktu Warszawskiego, a szczególnie jej Wydziału IV Tajnej Policji Państwowej – Gestapo. Było to największe więzienie polityczne na terenie okupowanej Polski – polityczne jedynie w założeniach, bo trafiali tam również ludzie z ulicznych łapanek. Trudno było podejrzewać większość z nich o zaangażowanie "polityczne".
04:57 Radiostacja na Pawiaku Gryps, czyli tajny list przerzucało się przez strażnika, albo inna osobę przychodzącą z miasta. Potem przez kolejnych więźniów, aż do adresata. W taki sposób listy przychodziły m.in. do inż. Waltera, który podczas swojego pobytu na Pawiaku wpadł na pomysł zbudowania radiostacji. Wspomina Józef Garliński, ówczesny szef Wywiadu Więziennego KG AK. (Archiwum PR)
Ofiary
Szacuje się, że na około 100 tys. więźniów, którzy przeszli przez Pawiak w latach 1939-1944 blisko 40 proc. zginęło w egzekucjach, zostało zamęczonych w czasie przesłuchań – głównie przy al. Szucha, gdzie mieścił się areszt śledczy Urzędu Komendanta Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa Dystryktu Warszawskiego lub zmarło w szpitalu więziennym. Transporty z Pawiaka na Szucha i z powrotem odbywały się kilka razy dziennie. Egzekucje na więźniach odbywały się początkowo w centrum Warszawy – w ogrodach sejmowym i uniwersyteckim.
Od grudnia 1939 do lipca 1941 roku egzekucje odbywały się na skraju Puszczy Kampinoskiej w pobliżu wsi Palmiry. Od jesieni 1941 roku m.in. w Szwedzkich Górach, Wólce Węglowej, Laskach, na wydmach Łuże, w Lasach Kabackich, w Lasach Chojnowskich koło Stefanowa, w Magdalence, w Bukowcu koło Jabłonny.
Po stłumieniu powstania w getcie więźniów rozstrzeliwano na sąsiadujących z Pawiakiem ulicach - Dzielnej, Gęsiej, Zamenhoffa, Nowolipkach. Od października 1942 roku w Warszawie odbywały się egzekucje publiczne na ulicach miasta. Nazwiska rozstrzelanych umieszczano na obwieszczeniach lub ogłaszano z ulicznych megafonów.
Przez Pawiak przeszła również nieustalona liczba osób pochodzenia żydowskiego – szczególnie po zamknięciu getta w 1940 roku i w czasie jego likwidacji.
Około 60 tys. więźniów wywieziono z Pawiaka do obozów koncentracyjnych.
Wywiad więzienny
Na Pawiaku na niespotykaną skalę działała konspiracja. Już w 1939 roku powstała komórka więzienna Służby Zwycięstwu Polski, a następnie Związku Walki Zbrojnej - Armii Krajowej. Pod koniec 1942 roku powstała komórka więzienna Delegatury Rządu. Kontakty zewnętrzne utrzymywane były przez polskich funkcjonariuszy więziennych, lekarzy z miasta oraz delegatkę i pracownice Patronatu. Z siatką wewnętrzną współpracowali więźniowie funkcyjni - lekarze, pracownicy administracji więziennej i kolumny sanitarnej oraz więźniowie, którzy pracowali w warsztatach.
Wynikiem działań więziennego wywiadu był szereg akcji, zapoczątkowanych 26 marca 1943 roku uwolnieniem pod Arsenałem przez specjalny Oddział Grup Szturmowych Szarych Szeregów Jana Bytnara "Rudego" komendanta Hufca Południe oraz innych więźniów przewożonych z siedziby Gestapo w al. Szucha na Pawiak. W następstwie współpracy komórki więziennej z Armią Krajową Kierownictwo Walki Podziemnej wydawało wyroki śmierci na gestapowców i katów z Pawiaka i Szucha. Ukoronowaniem był udany zamach, dokonany 1 lutego 1944 roku przez oddział dywersyjny KG AK "Pegaz" na dowódcę SS i Policji Dystryktu Warszawskiego, gen. Franza Kutscherę, odpowiedzialnego za masowe egzekucje publiczne w Warszawie.
Likwidacja
Niemcy rozpoczęli likwidację więzienia w lipcu 1944 roku. 30 dnia tego miesiąca wysłano ostatni transport ewakuacyjny 1400 więźniów mężczyzn do KL Gross-Rosen i 400 kobiet do KL Ravensbrück. Tylko niewielu więźniom udało się ujść z życiem.
Zbiorowych egzekucji pozostałych więźniów Niemcy dokonywali jeszcze 13 i 18 sierpnia 1944 roku w czasie Powstania Warszawskiego. 21 sierpnia 1944 opustoszałe zabudowania Pawiaka wraz z przyległymi budynkami przez oddział niemieckich minerów zostały wysadzone w powietrze.
Muzeum
Muzeum Więzienia Pawiak powstało w 1965 roku z inicjatywy i przy współudziale byłych więźniów. Całość założenia architektonicznego zaprojektowali prof. dr hab. Romuald Gutt i inż. arch. Mieczysław Mołdawa. Budynek Muzeum wzniesiono na ocalałych fundamentach podziemnych kazamat VII i VIII oddziału więzienia wysadzonego przez Niemców w sierpniu 1944 roku. Wysokość oryginalnych ścian w zrekonstruowanych celach wynosi 1,1 - 1,5 m. Podczas budowy wykorzystano większość znalezionych w czasie odgruzowywania obiektu krat, zawiasów, zamków i okuć oraz zabezpieczono wydobyte z ruin dokumenty, elementy wyposażenia i przedmioty używane przez więźniów.
W skład zespołu pomnikowego Muzeum Więzienia Pawiak wchodzą ponadto: filar stanowiący fragment bramy wjazdowej, Pomnik Drzewa Pawiackiego - brązowa kopia słynnego wiązu, świadka historii - na którym rodziny ofiar od 1945 roku umieszczały tabliczki epitafijne, betonowy mur z blokami piaskowca okalający teren Muzeum, z symbolicznymi rzeźbami projektu prof. Tadeusza Łodziany i prof. Stanisława Słoniny, a także dziedziniec więzienny z pomnikiem - obeliskiem autorstwa Zofii Pociłowskiej.
Na zrekonstruowanym dziedzińcu specjalnie oznaczono za pomocą marmurowych płyt punkty szczególne - zejście do kostnicy od strony ul. Dzielnej, miejsce, gdzie na hałdzie gorącego żużlu i popiołu z pieców centralnego ogrzewania oprawcy kazali się czołgać więźniom, oraz miejsce wagi węglowej, na której 6 grudnia 1943 roku publicznie powieszono trzech więźniów za próbę ucieczki.
O deportacjach do obozów przypominają postawione w ostatnich latach na dziedzińcu zewnętrznym przez byłych więźniów tablice pamiątkowe.
Po drugiej stronie obecnej alei Jana Pawła II przecinającej dawne tereny więzienia znajduje się, w miejscu gmachu więzienia kobiecego Serbii, płyta upamiętniająca męstwo i cierpienia więźniarek.
Muzeum zostało otwarte 28 listopada 1965 roku.
Od 1990 roku Muzeum Więzienia Pawiak wraz z filią Mauzoleum Walki i Męczeństwa przy al. Szucha jest oddziałem Muzeum Niepodległości w Warszawie.
PAP/im
