Franz Kutschera objął stanowisko 25 września 1943 roku. Od razu zastosował wobec ludności cywilnej terror na niespotykaną wcześniej skalę. Niemal każdego dnia dochodziło do łapanek, zaczęły się egzekucje na ulicy. Szacunki mówią o 300 osobach rozstrzeliwanych tygodniowo. Za eskalację polityki terroru Kutschera został skazany przez Polskie Państwo Podziemne na karę śmierci.
Akcja Kutschera
Akcja likwidacji Kutschery miała miejsce 80 lat temu, 1 lutego 1944 roku. Żołnierze Batalionu "Pegaz" (później przemianowany na "Parasol") zastawili pułapkę na SS-mana w rejonie Al. Róż i Al. Ujazdowskich - to tam znajdowało się mieszkanie służbowe Kutschery i miejsce jego pracy - Komendantura SS. Gdy zbrodniarz ruszył swoją limuzyną do pracy, drogę zajechało mu auto prowadzone przez Michała Issajewicza "Misia", w tym momencie do samochodu SS-mana podbiegli dowodzący akcją Bronisław Pietraszkiewicz "Lot" i Zdzisław Poradzki "Kruszynka". Razem z "Misiem" oddali strzały, które zakończyły życie Kutschery. W tym czasie wywiązała się strzelanina między pozostałymi uczestnikami akcji - Zbigniewem Gęsickim "Juno", Marianem Sengerem "Cichym" i Henrykiem Humięckim "Olbrzymem" - a Niemcami z komendantury SS.
Akcja Kutschera zakończyła się powodzeniem, ale kosztowała życie czterech żołnierzy "Pegaza". Od ran zginęli Bronisław Pietraszkiewicz "Lot" i Marian Senger "Cichy". Z kolei Kazimierz Sott "Sokół" (podczas akcji kierował samochodem, którym wycofali się pozostali uczestnicy akcji) wraz ze Zbigniewem Gęsickim "Juno" wpadli w niemiecką pułapkę na Moście Kierbedzia - nie widząc innego wyjścia, rzucili się w nurt Wisły i zginęli.
Pustymi ulicami jedzie kondukt zbrodniarza
Trzy dni po akcji odbył się pogrzeb Kutschery. Trumnę z ciałem SS-mana złożono na lawecie armatniej ciągnionej przez sześć koni. Za nią ciągnęły tłumy umundurowanych Niemców. W całej ceremonii nie byłoby nic dziwnego, gdyby nie to, że pogrzeb zbrodniarza połączony był... z jego ślubem.
Szczegóły makabrycznej uroczystości znamy dzięki relacji Teodory Żukowskiej, która była niezwykłą postacią. Przyszła na świat jako Theodora-Flavia Matugenta Edle von Seracsin. Miała ojca Austriaka i matkę Niemkę, ale za sprawą ojczyma-oficera Legionów identyfikowała się jako Polka. Nazwisko Żukowska przyjęła po mężu. W czasie wojny za zgodą władz Polskiego Państwa Podziemnego podpisała volkslistę, co dało jej - obok znakomitej znajomości języka - możliwość pracy w okupacyjnej administracji. Pracując w Pałacu Brühla, siedzibie gubernatora dystryktu warszawskiego, miała dostęp do najważniejszych niemieckich dokumentów. Tym samym stała się bardzo cenną agentką wywiadu Armii Krajowej.
Już po wojnie, w 1969 roku, Żukowska - jako naoczny świadek - opowiedziała tygodnikowi "Stolica" o tym, jak wyglądał pogrzeb "kata Warszawy".
"Zwłoki Kutschery przewiezione zostały do Prezydium Rady Ministrów na Krakowskim Przedmieściu (wtedy »Deutsches Haus« — Niemiecki Dom). Wszyscy dobrze pamiętają związane z tym wypędzenie mieszkańców domów przylegających do trasy" - relacjonowała. "Niemiecki Dom" to dziś Pałac Prezydencki.
Wedle innej wersji kondukt zmierzał do Pałacu Brühla. Świadczy o tym fotografia wykonana w chwili, gdy laweta z trumną Kutschery przemierzała plac Piłsudskiego (wówczas Adolf Hitler Platz). Zdjęcie wykonano prawdopodobnie z okien Pałacu Saskiego.
"Trumnę ustawiono na parterze, w hallu, wśród sztywnej zieleni laurowych drzewek. Tam Niemcy oddawali oficjalnie ostatni hołd swemu dygnitarzowi (...) Stałam wśród innych w półmroku, przypatrując się ponuremu widowisku. Cóż mogłam w tej chwili czuć innego jak satysfakcję? Jakież nieludzkie to były czasy!" - dodawała Żukowska.
Makabryczny ślub i martwy pan młody
Chwilę później agentka AK była świadkiem upiornej uroczystości. Trup zbrodniarza stał się panem młodym. Widowisko było tym bardziej makabryczne i ponure, że podczas ceremonii trumna pozostawała otwarta. Przez ostatnie trzy dni personel szpitala na Solcu robił co mógł, by ukryć ślady po strzałach, które zakończyły życie Kutschery (jedna z kul miała przejść przez oko zbrodniarza).
"Obok katafalku stanęła oblubienica z oznakami zaawansowanej ciąży. Urządzono tę niezwykłą ceremonię po to, aby nienarodzone jeszcze dziecko mogło otrzymać nazwisko ojca, który zasłużył sobie na miano kata Warszawy".
Wybranką kata Warszawy była dwudziestosześcioletnia (a więc młodsza od Kutschery o 14 lat) Jane Lilian Steen, Norweżka, która podpisała volkslistę. Jane Kutschera wkrótce wyjechała do Norwegii i wyszła ponownie za mąż. Zmarła w 1994 roku. Syn jej i Franza Kutchery, Franz Sepp Kutschera (używał tylko drugiego imienia), zmarł dziesięć lat po matce.
Śluby esesmanów miały neopogańską, narodowosocjalistyczną oprawę. Nim zgodę na zawarcie małżeństwa wydał osobiście Heinrich Himmler, rodowody obu przyszłych małżonków sprawdzano aż do XVIII wieku. Chodziło o paranoiczny lęk o zachowanie czystości rasy - żona ss-mana nie mogła mieć żydowskich lub słowiańskich przodków. Ślubu udzielał najwyższy rangą obecny oficer SS. Zgodnie z zaadaptowaną przez nazizm volkistowską ideologią, podczas ceremonii podkreślano, że małżeństwo miało być nie tylko związkiem małżonków, ale też instytucją narodową (volkizm zasadzał się bowiem na założeniu, że dusza człowieka jest częścią duszy narodu - Volku) i odnoszono się do rzekomych pragermańskich tradycji.
Upiorna ceremonia miała nie tylko wymiar symboliczny, ale też praktyczny. Specjalna dyrektywa Hitlera z 6 listopada 1941 roku pozwalała na zawieranie małżeństw z żołnierzami, którzy zginęli na froncie. Chodziło o zapewnienie narzeczonej pomocy ze strony państwa przynależnej wdowom po poległych. By taki ślub mógł się odbyć, kobieta musiała udowodnić, że przygotowania do niego trwały już przed śmiercią narzeczonego.
Co ciekawe, symboliczne śluby z nieżyjącymi panami młodymi nie były pomysłem Hitlera. Podobne rozwiązanie stosowane było już podczas I wojny światowej np. we Francji. I podobnie, jak w przypadku ślubu Kutschery - chodziło o zapewnienie opieki państwa wdowie.
Odwet za śmierć Kutschery
Dzień po zamachu, 2 lutego, przy Alejach Ujazdowskich 21, nieopodal miejsca Akcji Kutschera, Niemcy rozstrzelali 100 zakładników.
"[Panna młoda - przyp. bm] znajdująca się w czasie egzekucji w mieszkaniu w al. Róż, zachowywała się podobno spokojnie, ściskając tylko przy każdej salwie nerwowo ręce. Siostra jej natomiast za każdym razem wydawała okrzyki radości" - relacjonowała Żukowska.
Kolejne 200 osób zostało rozstrzelanych w ruinach getta.
W odwecie za śmierć zbrodniarza Niemcy nałożyli na Warszawę 100 milionów złotych kontrybucji. Wprowadzono też kolejne uciążliwe ograniczenia: Polakom nie wolno było odtąd np. prowadzić samochodów.
Z drugiej strony śmierć szefa SS i policji dystryktu warszawskiego zrobiła piorunujące wrażenie na okupantach. Jeśli Polakom udało się zlikwidować człowieka, który odpowiadał za aparat represji, człowieka, którego personalia były ukrywane, nikt nie mógł czuć się bezpiecznie. Następca Kutschery, Paul Otto Geibel, zrezygnował z organizacji publicznych egzekucji (do rozstrzeliwań dochodziło nadal w ruinach getta) w obawie przed akcjami podziemia. Stan ten utrzymywał się aż do wybuchu Powstania Warszawskiego.
bm
