11 sierpnia 1942 roku po rozpoczęciu przez Niemców likwidacji warszawskiego getta w podziemnym kolportażu ukazała się broszura Zofii Kossak-Szczuckiej pt. "Protest". Jej autorka pisała: "W ghetcie warszawskim, za murem odcinającym od świata, kilkaset tysięcy skazańców czeka na śmierć.(...) Kto milczy w obliczu mordu – staje się wspólnikiem mordercy. Kto nie potępia – ten przyzwala. Zabieramy przeto głos my, katolicy-Polacy".
08:09 wspomnienia zofii kossak___d 13911_tr_0-0_99800046056a608[00].mp3 Wspomnienia Zofii Kossak-Szczuckiej z II wojny światowej. (PR, 11.04.1963)
30:52 z wołynia do kornwalii_ zofia kossak-szczucka___261_08_ii_tr_0-0_10026152605d6590[00].mp3 Z Wołynia do Kornwalii - biografia Zofii Kossak-Szczuckiej. Audycja Witolda Malesy z cyklu "Biografie niezwykłe". (PR, 8.04.2008)
Pisarka z rodowodem
Zofia była wnuczką malarza Juliusza Kossaka. Jej kuzynkami były poetka Maria Pawlikowska-Jasnorzewska i pisarka Magdalena Samozwaniec. Dzieciństwo i młodość spędziła na Lubelszczyźnie i na Wołyniu, gdzie przeżyła piekło rewolucji bolszewickiej. Swoje wspomnienia z tego okresu opisała w "Pożodze", która jednocześnie stała się jej debiutem literackim. Książka traktowana jest jako dokument tego, co się działo w czasie I wojny światowej na Kresach Wschodnich.
W 1923 roku Zofia Kossak-Szczucka osiadła w Górkach Wielkich na Śląsku Cieszyńskim. Po śmierci pierwszego męża ponownie wyszła za mąż w 1925 roku za Zygmunta Szatkowskiego.
Okres międzywojenny to dla Zofii Kossak-Szczuckiej czas intensywnej pracy pisarskiej. Powstały wtedy jej wielkie powieści historyczne, m.in. trylogia "Krzyżowcy", "Król trędowaty", "Bez oręża", przetłumaczona na 16 języków. Poza tym wydała wówczas książki poświęcone Śląskowi m.in. "Nieznany kraj", "Wielcy i mali", utwory dla dzieci i młodzieży "Kłopoty Kacperka góreckiego skrzata", "Topsy i Lupus", "Bursztyny" i opowieści hagiograficzne "Szaleńcy Boży".
Pamięci Polaków ratujących Żydów - zobacz serwis specjalny
II wojna światowa
Po wybuchu wojny ziemie, na których mieszkała, zostały wcielone do III Rzeszy. Pisarka wraz z rodziną została zmuszona do natychmiastowej ucieczki do Warszawy. Tutaj zaangażowała się w pracę konspiracyjną, redagowała podziemną prasę oraz stanęła na czele Frontu Odrodzenia Polski, tajnej organizacji katolickiej, będącej kontynuacją przedwojennej Akcji Katolickiej. Była współredaktorką pierwszego pisma podziemnego - "Polska Żyje".
Dla niej protest oznaczał aktywne działanie, dlatego powstała "Żegota"
Z inicjatywy Zofii Kossak-Szczuckiej i związanej z PPS Wandy Krahelskiej-Filipowiczowej, 27 września 1942 powstał Tymczasowy Komitet Pomocy Żydom. Stał się on zalążkiem powołanej 4 grudnia 1942 roku przy Delegaturze Rządu RP na Kraj Rady Pomocy Żydom o kryptonimie "Żegota".
Nazwa "Żegota", zaproponowana przez Zofię, pochodziła od imienia jednego z konspiratorów w III części "Dziadów" Adama Mickiewicza.
"W getcie warszawskim, za murem odcinającym od świata, kilkaset tysięcy skazańców czeka na śmierć. Nie istnieje dla nich nadzieja ratunku, nie nadchodzi znikąd pomoc. Ulicami przebiegają oprawcy, strzelając do każdego, kto się ośmieli wyjść z domu. Strzelają podobnie do każdego, kto stanie w oknie. Na jezdni walają się niepogrzebane trupy. (...). Kto milczy w obliczu mordu - staje się wspólnikiem mordercy. Kto nie potępia - ten przyzwala. Zabieramy przeto głos my, katolicy-Polacy" - pisała Zofia Kossak-Szczucka, w Proteście, który był reakcją na rozpoczęcie wielkiej akcji likwidacji w warszawskim getcie.
Polacy protestowali nie tylko słowem, protestowali również czynem, pomagając prześladowanym Żydom. Robili tak pomimo grożącej za to kary śmierci.
Pomagali Żydom
"Żegota" działała od 1942 do 1945 roku i była jedyną państwową instytucją pomagającą Żydom w okupowanej Europie. W jej prace angażowali się ludzie reprezentujący różne poglądy polityczne i społeczne.
Członkowie "Żegoty" nieśli pomoc materialną, zapewniali schronienie, środki do życia, opiekę lekarską, a także fałszywe dokumenty Żydom ukrywającym się poza gettem. Rada otrzymywała środki finansowe od Delegatury Rządu RP na uchodźstwie, organizacji żydowskich, zwłaszcza Bundu i z datków od obywateli. W "Żegocie" aktywnie działali między innymi Irena Sendlerowa i Władysław Bartoszewski.
Dzięki wcześniejszym kontaktom Zofii z klasztorami "Żegota" we współpracy ze wspólnotami zakonnymi, między innymi marianów i urszulanek, zaopatrywała Żydów w katolickie metryki chrztu, które pomagały im ocaleć. Wystawiono około 60 tys. takich fałszywych dokumentów. Organizacja dostarczała konspiracyjnej prasie informacje dotyczące zagłady Żydów. Wydawała także własne ulotki i kolportowała plakaty.
Aresztowanie i udział w powstaniu
W 1943 roku Zofia Kossak-Szczucka została aresztowana i uwięziona w niemieckim obozie koncentracyjnym Auschwitz-Birkenau. Wspomnienia z tego okresu opisała w książce "Z otchłani". Z obozu przeniesiono ją do warszawskiego Pawiaka i skazano na śmierć. Dzięki staraniom polskich władz podziemnych została uwolniona w 1944 roku, na krótko przed wybuchem Powstania Warszawskiego, w którym wzięła czynny udział.
Po zakończeniu wojny i objęciu władzy przez komunistów znalazła się w Częstochowie pod przybranym nazwiskiem. - Był taki moment, kiedy nowe władze przysłały list na jej prawdziwe nazwisko. Ktoś musiał wiedzieć o niej coś więcej - mówiła historyk literatury prof. Anna Nasiłowska.
Przymusowa emigracja
Została wezwana do Warszawy do Jakuba Bermana, który powiedział jej, że wie o jej roli wobec Żydów, wie też, że pomogła jego rodzinie, wobec tego ma dla niej tylko jedną radę, żeby wzięła paszport tylko w jedną stronę i uciekła z Polski. - Nie była to dla niej prosta decyzja, bo ona uważała, że emigracja nie jest właściwym wyborem i nie chciała emigrować - mówiła profesor.
Zofia Kossak-Szczucka wyjechała najpierw do Szwecji, a stamtąd do Anglii, gdzie nie została dobrze przyjęta przez koła emigracji londyńskiej. Wyniosła się z mężem z Londynu i osiadła w Kornwalii. Po 10 latach pobytu w Anglii, w 1957 roku powróciła do kraju.
Zmarła 9 kwietnia 1968 roku w Bielsku-Białej, pochowano ją na cmentarzu parafialnym w Górkach Wielkich.
Za swą działalność w czasie II wojny światowej została odznaczona medalem "Sprawiedliwy wśród Narodów Świata".
mk
