Historia

"Mickiewicz? To polski Petrarka". Maurycy Mochnacki jako apostoł romantyzmu

Ostatnia aktualizacja: 13.09.2024 05:50
Był jednym z pierwszych, którzy poznali się na geniuszu Adama Mickiewicza. W słynnym sporze romantyków z klasykami stanął po stronie nowej poezji. Maurycy Mochnacki - publicysta, uczestnik powstania listopadowego - należał do najważniejszych teoretyków epoki, która miała się stać dla naszej kultury przełomowa.
Adam Mickiewicz, Maurycy Mochnacki, w tle okładka książki Mochnackiego O literaturze polskiej w wieku XIX
Adam Mickiewicz, Maurycy Mochnacki, w tle okładka książki Mochnackiego "O literaturze polskiej w wieku XIX" Foto: Polskie Radio/grafika na podstawie materiałów dostępnych w domenie publicznej (Polona.pl i wikimedia.org)

Działalność krytycznoliteracka Maurycego Mochnackiego, urodzonego 221 lat temu, w 1803 roku, przypada przede wszystkim na lata 20. XIX w. Był on wówczas - mimo młodego wieku - już uznanym i opiniotwórczym publicystą. Współredagował m.in. "Dziennik Warszawski" i, nieco później, "Gazetę Polską". Nic więc dziwnego, że gdy wybuchł "spór o nową epokę", Mochnacki musiał zająć stanowisko.


Posłuchaj
06:24 wielcy polscy publicyści - maurycy mochnacki (cz_ 2)___pr iii 87057_tr_0-0_1089303628d5832f[00].mp3 Twórczość Maurycego Mochnackiego. Audycja Kai Kamińskiej z cyklu "Wielcy polscy publicyści". (PR, 1983)

 

"Niemoc partaczów". Spór romantyków z klasykami

Pierwsze dekady dziewiętnastego stulecia w polskiej literaturze to czas gwałtownego sporu. Stronami owej batalii o nowe rozumienie nie tylko poezji, ale szerzej: kultury, człowieka i narodu byli przedstawiciele odchodzącej, jak miało okazać, epoki: "klasycy" oraz młodzi spod znaku "romantyczności".

Znaną i obrazową ilustracją tego sporu jest ballada Adama Mickiewicza "Romantyczność", w której oświeceniowe "szkiełko i oko" zostaje przeciwstawione widzeniu nowemu, "czuciu i wierze". Świat, zdają się mówić entuzjaści "romantyczności", jest wielowymiarowy i zmienny, otwarty na pogardzane dotąd źródła (jak choćby te ludowe) czy sposoby uprawiania literatury.

Maurycy Mochnacki stanął po stronie "romantyków", a przeciw choćby takim publicystom "dawnego porządku", jak Kajetan Koźmian i przede wszystkim Jan Śniadecki. Do tego ostatniego adresowany jest artykuł Mochnackiego "Niektóre uwagi nad poezją romantyczną z powodu rozprawy Jana Śniadeckiego O pismach klasycznych i romantycznych" (1825).

Młody krytyk zarzucał wileńskiemu matematykowi, że ten, krytykując "romantyczność", uprościł i sprymityzował ten nowy nurt. Co więcej, współczesny "klasycyzm" w ocenie Mochnackiego nijak się ma do tego "autentycznego", związanego ze starożytną Grecją. XVIII-wieczny klasycyzm, pisał Mochnacki, jest już tylko "bractwem wierszopisarzów, którzy przywłaszczając sobie chlubne klasyków nazwisko, sądzą, że do poezji niczego więcej nie potrzeba oprócz gładkiego rytmu (…), że dość jest być kompilatorem pożyczonych obrazów". Współcześni klasycy, wytykał bezlitośnie Mochnacki, opierają się na "szczudłach umysłowej niemocy partaczów".

filomaci polona wiki 1200.jpg
Towarzystwo Filomatów. Mickiewicz debiutuje jako poeta i biurokrata

Nowe źródła poezji

Temat oświeceniowych twórców Maurycy Mochnacki poruszył również w jednym ze swoich najważniejszych tekstów - "O duchu i źródłach poezji w Polszcze" (1825) - będącym próbą stworzenia programu polskiego romantyzmu.

22-letni krytyk podkreślał w swoim artykule, że "poezja powinna być oryginalną i narodową własnością". Ujawniła się tu charakterystyczna dla Mochnackiego-krytyka cecha: sprawy literackie wiązały się dla niego niepodzielnie ze sprawami narodowymi. Literatura była dla niego najważniejszą emanacją "narodowego ducha".

We wspomnianym artykule Mochnacki próbował również wskazać nowe źródła kulturowe, z których powinna czerpać poezja romantyczna ("starożytność słowiańska, mitologia północy i duch średnich wieków"), a także poddał namiętnej krytyce twórców oświecenia. Owszem, z jednej strony przyznawał, że "literatura od czasów Stanisława Augusta uczyniła znaczny postęp", znajdował w niej "kilka poważnych nazwisk", z drugiej jednak uważał, że twórczość ta nie miała "cechy narodowej", że zeszła na "nędzne rymopisarstwo" i naśladowanie "obcych ułomnych wzorów".

27783801.jpg
"Dziady" po raz pierwszy, czyli Wyspiański tnie arcydzieło

Kiedyś nowości, dzisiaj kanon

Maurycy Mochnacki przez kolejne lata uważnie śledził i przenikliwie analizował literackie nowości. Przykładem na tę jego działalność może być artykuł "O sonetach Adama Mickiewicza" (1827), w którym nazywa poetę "polskim Petrarką", a o samym cyklu twierdzi: "Adam Mickiewicz odmalował w tych sonetach siebie, tęschnotę do ziemi rodzinnej i okolice Krymu".

- On pisał entuzjastycznie o Mickiewiczu, czego wieszcz nie docenił niestety - mówił o Maurycym Mochnackim gość audycji Kai Kamińskiej z cyklu "Wielcy polscy publicyści". - Poznał się też na "Marii" Antoniego Malczewskiego, co już było trudniejsze, bo długo nie było świadomość, że to znacznie lepsze dzieło niż choćby "Zamek Kaniowski" Seweryna Goszczyńskego.

Literatura i polska tożsamość

W swojej głównej rozprawie - "O literaturze polskiej w wieku XIX" (1830) - Maurycy Mochnacki powrócił do tematu opozycji między oświeceniem a romantyzmem ("literatura polska w drugiej połowie zeszłego wieku była kopią kopii, przeobrażeniem przeobrażenia"), omówił najważniejsze ówczesne dzieła (m.in. Mickiewiczowskie "Dziady", "Grażynę" i "Konrada Wallenroda", którego zresztą cenił najmniej), ale przede wszystkim: skupił się na sformułowaniu istoty i oryginalności rodzimej literatury. A przez nią: istoty polskości.

"Naród niemający własnej, oryginalnej literatury - pisał - jest tylko zbiorem ludzi zamieszkałych na przestrzeni, określonej pewnemi granicami. Nie dość na tem, że jesteśmy. Potrzeba to jeszcze wiedzieć. Im lepiej to wiemy, tym bardziej rozszerzamy się, umacniamy w jestestwie naszym".

By naród mógł się autoidentyfikować - głosił Mochnacki - potrzebuje znać swoją historię, czerpać z niej, potrzebuje artystycznych przeobrażeń swojej świadomości, czyli literatury. Według Mochnackiego literatura romantyczna stanowiła szczytowe osiągnięcie polskiego narodu: pokazała bogactwo tego, co "narodowe w treści". Pomogła Polakom "uznać się w jestestwie swoim".

***

Czytaj także:

***

Jak podkreślano w audycji "Wielcy polscy publicyści", w czasach, kiedy działał Maurycy Mochnacki, kształtowała się nowoczesna świadomość Polaków. I ów młody krytyk był tego procesu ważnym wyrazicielem i współtwórcą.

Jacek Puciato

Na podstawie: 

A. Witkowska, R. Przybylski, "Romantyzm", Warszawa 1997; M. Janion, "Czas formy otwartej", Warszawa 1984; W. Kubacki, "Z Mickiewiczem na Krymie", Warszawa 1977; H. Markiewicz, "Dialogi z tradycją. Rozprawy i szkice historycznoliterackie", Kraków 2007; J. Szczerbiński, "Rewolucjonista przegrany (Maurycy Mochnacki)", "Kwartalnik Historii Prasy Polskiej"  30/3-4, 35-40, 1991. 

Czytaj także

Adam Mickiewicz. Romantyczny wieszcz, prekursor fantastyki naukowej

Ostatnia aktualizacja: 26.11.2021 05:50
Narodowy wieszcz doby romantyzmu miał znacznie więcej zainteresowań niż literatura. Oprócz poezji oddawał się także działalności patriotycznej, wykładał na uniwersytecie we Francji, zgłębiał tajniki przyrody oraz... był prekursorem fantastyki naukowej.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Juliusz Słowacki. Wieszcz, którego nie chcieliśmy

Ostatnia aktualizacja: 04.09.2024 06:00
Pod wieloma względami miał pecha. Zanim przedwcześnie zmarł, musiał żyć w czasach, gdy gwiazdą był Adam Mickiewicz. Publiczność żądała tylko jednego geniusza. Ale w "Beniowskim" zapowiadał: "moje będzie za grobem zwycięstwo". I chyba miał rację.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Piekło, boskie twarze, komiks. Cyprian Kamil Norwid jako grafik i malarz

Ostatnia aktualizacja: 24.09.2024 06:00
Choć Norwid przeszedł do historii jako genialny poeta, warto pamiętać o jego wielogatunkowej twórczości plastycznej. Dzisiaj mija 203. rocznica urodzin autora "Fortepianu Szopena".
rozwiń zwiń
Czytaj także

Chiny, kropki i obrona papieża. Tego mogliście nie wiedzieć o Norwidzie

Ostatnia aktualizacja: 24.09.2024 05:55
Można zaryzykować paradoksalne stwierdzenie, że Norwid to jeden z najbardziej nieznanych sławnych poetów w historii literatury polskiej. Można też, przywołując liczne przykłady ze świata sztuki i życia publicznego, zadać kłam sądowi o nieobecności tego twórcy we współczesnej kulturze polskiej. Czy jednak każdy z nas wie, co łączy Norwida z Chinami lub skąd w jego wierszach bierze się aż tyle kropek i pauz? 
rozwiń zwiń
Czytaj także

Słuchowisko "Dziady cz. I" Adama Mickiewicza [POSŁUCHAJ]

Ostatnia aktualizacja: 27.09.2021 06:43
Niedokończona, nigdy niewystawiana w całości, część I "Dziadów" to najbardziej tajemniczy fragment słynnego dramatu Adama Mickiewicza. Zapraszamy do wysłuchania premierowego słuchowiska "Dziady cz. I" w reżyserii Andrzeja Seweryna. 
rozwiń zwiń
Czytaj także

Polska na wygnaniu. Wielka Emigracja pozwoliła nam przetrwać

Ostatnia aktualizacja: 05.10.2024 05:48
Choć pojedyncze punkty oporu broniły się do końca października, to przekroczenie granicy Prus przez główny korpus wojsk powstańczych 5 października 1831 roku oznaczało upadek powstania. Podobnie jak żołnierze, granice Kongresówki opuściły tysiące ludzi, dając początek fenomenowi polskiego życia kulturalno-politycznego poza ojczystą ziemią.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Towarzystwo Filomatów. Mickiewicz debiutuje jako poeta i biurokrata

Ostatnia aktualizacja: 01.10.2024 05:50
– Towarzystwo Filomatów, czasami posądzane o związki z masonerią, miało bardzo rozbudowaną hierarchię, referaty wygłaszano co tydzień, a wielkie posiedzenia wyborcze odbywały się co trzy miesiące – mówił w Polskim Radiu w 2002 roku dr Eligiusz Szymanis, znawca literatury romantycznej.
rozwiń zwiń